Της Μαρίας Κελεπούρη,
Ηλίας Μέλλος ή Ηλίας Βενέζης, είτε με το πατρικό του επώνυμο είτε με το φιλολογικό του ψευδώνυμο (προερχόμενο από το επίθετο του παππού του), ο λογοτέχνης της μεσοπολεμικής πεζογραφικής γενιάς υπήρξε ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους της «Αιολικής Σχολής».
Η αγνότητα των παιδικών του χρόνων ταυτίστηκε με τον τόπο της Μικράς Ασίας, αφού αναγκάστηκε να φύγει από τις Κυδωνίες (Αϊβαλί) κατά την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και, κατ’ επέκταση, στην αρχή των πρώτων διωγμών, δηλαδή, σε εφηβική ηλικία. Η Αιολική Γη, ως το έργο που συμπυκνώνει τα θραύσματα των παιδικών του αναμνήσεων, εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1943, αρκετά χρόνια μετά Το νούμερο 31328 (1931), ίσως γιατί εκείνη η αφήγηση της αιχμαλωσίας του στα Τάγματα Εργασίας να απαιτούσε πια μια λυτρωτική ανταπόδοση για την ενθύμηση και την περιγραφή των απάνθρωπων στιγμών που ο ίδιος έζησε.
Η Αιολική Γη θεωρείται από πολλούς ως το πιο δημοφιλές μυθιστόρημά του, αφού, μετά τον θάνατο του Βενέζη, κυκλοφόρησε και σε άλλες χώρες, ανάμεσα στις οποίες βρίσκονται η Γαλλία, η Ισπανία και η Νότια Αφρική. Ένα νοσταλγικό άσμα που συνθέτει υπό το πρίσμα της παιδικής αθωότητας και, παράλληλα, ανασυνθέτει μέσα από την έμπειρη σκοπιά του πολυβασανισμένου ενήλικα την καθημερινή ζωή στην ιωνική όχθη, πριν από τη μεγάλη καταστροφή.
Σε αυτό το έργο του Ηλία Βενέζη δεν γίνεται καμία προσπάθεια, ίσως ούτε καν υποσυνείδητη, για τη δημιουργία ενός κλίματος θλίψης και απολογισμού των πεπραχθέντων. Ωστόσο, οι όμορφες περιγραφές της γόνιμης μικρασιατικής γης, που ανυψώνεται εδώ ως τραγικός ήρωας που αγνοεί το δεινό της μέλλον, ενώ ο ίδιος ο συγγραφέας το έχει ήδη ζήσει, είναι οι μόνες που ανεπαίσθητα προκαλούν μια νοσταλγική μελαγχολία και αντιπαραβάλλουν όσο το δυνατόν πιο ανώδυνα το παρελθόν με το μέλλον που θα ακολουθούσε και το οποίο όλοι πλέον γνωρίζουν.
Αυτή η λεπτή προσέγγιση της προπολεμικής περιόδου πιθανόν να επιτυγχάνεται χάρη στην πρωτοπρόσωπη παιδική διήγηση. Αν ο αφηγητής ήταν ένας πολύπειρος ενήλικας, τότε η οπτική θα ήταν διαφορετική και ενδεχομένως να έχανε κάτι από την αθωότητα που τη χαρακτηρίζει τώρα. Παρόλα αυτά, ο αφηγητής-παιδί και ο συγγραφέας-ενήλικος γίνονται ένα και διαπλέκουν τα λόγια τους ως μια προσπάθεια που υποκινείται από την ανάγκη του Βενέζη να διατηρήσει την όμορφη εικόνα της πατρογονικής του γης.
Οι συμπεριφορές των προσώπων ανταποκρίνονται στις τότε παραδόσεις, το κοινωνικό καθεστώς και, εν γένει, το νατουραλιστικό πλέγμα εκείνης της λογοτεχνικής εποχής. Οι γυναίκες έχουν κατά κύριο λόγο δευτερεύοντα και υποτακτικό ρόλο, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν τιμωρούνται για τα κρυφά τους πάθη. Τα παιδιά, ο Πέτρος και η αδελφή του, Άρτεμη, έχουν πλάσει με προσδοκίες που υπερβαίνουν τα Κιμιντένια βουνά, έναν μαγικό κόσμο, που, όμως, καταρρέει σταδιακά, αφού τα όνειρά τους προσκρούουν στην καθ’ όλα ρεαλιστική και ωμή κάποιες φορές κοινωνική αδικία και ύστερα στον ερχομό του πολέμου.
Δεν πρόκειται μονάχα για μια ουτοπία ούτε μόνο για την αποτύπωση της άγριας υπαίθρου. Σκληρότητα και νεανική αισθαντικότητα συνυπάρχουν, παραπέμποντας σε έναν ρομαντικό εξωτισμό, που, όμως, δεν αποκρύπτει ούτε αποσιωπά τα ανθρώπινα ναυάγια. Αντιθέτως, τους δίνει τον χώρο να εμφανιστούν, για να αποφέρουν την ισορροπία. Μια πνευματική και κοσμική ισορροπία, ως απόρροια της συμμαχίας του ευάλωτου ανθρώπινου όντος με την ισχυρή φύση. Ο Lawrence Durrel παραλληλίζει τη νοσταλγία των πρωτόπλαστων, Αδάμ και Εύας, για τον Κήπο της Εδέμ που έχασαν, λόγω της Έξωσής τους από τον Παράδεισο, με τη νοσταλγία των εκδιωγμένων για τη χαμένη τους πατρίδα.
Η ελεγειακή ατμόσφαιρα της Αιολικής Γης λειτουργεί ως λυτρωτικό «χάδι» στους πρόσφυγες πλέον Μικρασιάτες, ωστόσο, δεν απευθύνεται μόνο σε εκείνους. Βρίσκει αντίκρισμα στον ελληνισμό όλων των εποχών, σε εκείνους που εκδιώχθηκαν, σε εκείνους που τους δέχτηκαν και σε εκείνους που ακόμα τους θυμούνται. Θέλουν, όμως, να θυμούνται και εκείνον τον κόσμο που, μετά την καταστροφή, έμοιαζε ουτοπικός κι αυτός ο «παράδεισος» παραμένει ζωντανός μέσα από τις αναμνήσεις, όσο κι αν άθελά του προκαλεί τη θλίψη στον παντογνώστη αναγνώστη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Βενέζης Ηλίας, Αιολική Γη, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1943
- “Αιολική Γη” του Ηλία Βενέζη, geopolitis.gr, διαθέσιμο εδώ.
