Της Κατερίνας Σφυράκη,
Η τραγική συμφορά της Μικρασιατικής Καταστροφής, μιας από τις σκληρότερες στιγμές που υπέστη ο ελληνισμός, κρύβει από πίσω της έναν πολιτισμό-θησαυρό, ο οποίος έχει εκφραστεί δημιουργικά πολλές φορές. Το πάντρεμα των λαών που συνυπήρξαν εκφράζεται μέσω διαφόρων καλλιτεχνικών ειδών, ένα εκ των οποίων είναι το τραγούδι. Τον τίτλο της «μούσας του ιστορικού χώρου της Ελληνικής Ανατολής» δεν φέρει άδικα η Δόμνα Σαμίου, μια τραγουδίστρια-σύμβολο για τον Πολιτισμό της Μικράς Ασίας.
Δέκα χρόνια μετά το τέλος του Μικρασιατικού Πολέμου, το 1918, γεννιέται στις 12 Οκτωβρίου 1928 η Δόμνα Σαμίου στην Καισαριανή της Αθήνας. Η καταγωγή της ίδιας και των Μικρασιατών προσφύγων γονιών της ήταν από το Μπαϊντίρι, ένα χωριό στην περιοχή της Σμύρνης. H μητέρα της κατέφθασε στην Ελλάδα το 1922, ενώ η άφιξη του πατέρα της υπολογίζεται λίγο αργότερα. Όντας αιχμάλωτος στρατιώτης, ήρθε στην Ελλάδα βάσει της υποχρεωτικής ανταλλαγής πληθυσμών, την οποία επέβαλε η Συνθήκη της Λωζάνης.
Τα παιδικά της χρόνια είναι ιδιαίτερα διφορούμενα, όπως είναι και οι στιγμές της προσφυγιάς. Η ίδια βίωσε τόσο την απανθρωπιά των συνθηκών που αντιμετώπιζαν οι πρόσφυγες όσο και τις, ταυτόχρονα γεμάτες αλτρουισμό, συνθήκες της προσφυγιάς που προέκυπταν και απάλυναν τις κακές συγκυρίες και συμπεριφορές. Εξαιτίας, λοιπόν, των παιδικών της βιωμάτων απέκτησε τα λαϊκά ερείσματα της προσωπικότητάς της και την ατόφια συμμετοχικότητά της. Σε αυτό το πλαίσιο είχε τα πρώτα της μουσικά ακούσματα, από τα οποία προήλθε και η αγάπη της για την παραδοσιακή μουσική. Η μεγάλη αυτή τραγουδίστρια πέθανε στις 10 Μαρτίου 2012, σε ηλικία 84 ετών. Η μουσική και μουσικολογική της πορεία, καθώς και το δισκογραφικό της έργο ξεπερνούν τα ελληνικά σύνορα και την ελληνική γλώσσα. Προβάλλονταν σε πολλές χώρες της Ευρώπης, όπως, επίσης, και της αμερικανικής ηπείρου, αλλά και της Αυστραλίας, όπου και έδινε συναυλίες.
Η μουσική ποικιλία που εκτελεί δεν είναι άθροισμα ετερογενών ιδιωμάτων, αλλά, αντιθέτως, παρουσιάζονται οι κοινές ρίζες και οι συμβολισμοί μέσα από το γλωσσικό συνονθύλευμα που συναντάται στα τραγούδια της. Στην επίσημη ιστοσελίδα για την ίδια διαβάζουμε την εξής περιγραφή για το άλμπουμ με τα 21 Μικρασιατικά Τραγούδια της: «Καθιστικά, αντικριστά, ζεϊμπέκικα, χασάπικα, καρσιλαμάδες και μπάλοι, όπως τα μετέφεραν οι πρόσφυγες της απέναντι όχθης και τα κατέγραψε η έρευνα της Δόμνας Σαμίου. Ερμηνείες από καρδιάς της Δόμνας, αλλά και από τους ίδιους τους πρόσφυγες ή τα παιδιά τους, σε τραγούδια που έμαθαν από γονείς και παππούδες». Πράγματι, παραδοσιακά τραγούδια από τα Βουρλά, το Ικόνιο, το Μελί, την Κωνσταντινούπολη και πολλά ακόμη μέρη μέσα από συνεργασίες της με άλλους και άλλες σπουδαίους/ες καλλιτέχνες, όπως ο Γιώργος Καμπουργιαννίδης, ο Ισίδωρος Συντέλης και η Κλεονίκη Τζοανάκη, έρχονται να συναποτελέσουν το άλμπουμ των Μικρασιατικών Τραγουδιών της Σαμίου.
Την καταγωγή του τραγουδιού «Από τα Γλυκά σου Μάτια», ένα εκ των δημοφιλέστερων του άλμπουμ, διεκδικεί τόσο το Αϊδίνιο της Ιωνίας στην επαρχία Λυδίας όσο και το Μελί της Μικράς Ασίας. Τιτλοφορείται, επίσης, και ως «Ολμάζ/Olmaz» (αποδίδεται στα ελληνικά ως «δεν γίνεται/είναι αδύνατο»). Αποτελεί ένα βαθιά ερωτικό τραγούδι, το οποίο ανήκει στο χορευτικό είδος του αντικρυστού. Αντίθετα, το τραγούδι «Δεν είν’ αυγή να σηκωθώ» αποτελεί ένα καθιστικό, μη χορευτικό τραγούδι, εξίσου δημοφιλές και αγαπητό στους/στις ακροατές/τριες. Εκτός από τη μεστή φωνή της Σαμίου, το τραγούδι επενδύεται μουσικά από ούτι, κρουστά, πολίτικη λύρα και κανονάκι, ταξιδεύοντας τον ακροατή στα Βουρλά Ερυθραίας, από τα οποία προέρχεται.
Ιδιαίτερη αναφορά αξίζει να γίνει και στο παραδοσιακό τραγούδι «Ρουμπαλιά, Γαουφαλιά», το οποίο πρόκειται για ένα εύρυθμο χασάπικο που προέρχεται από το Μιχαλίτσι Βιθυνίας. Στο άλμπουμ, η εκτέλεση της Δόμνας Σαμίου συνοδεύεται από την ομάδα κοριτσιών του Ομίλου Ελληνικών Λαϊκών Χορών «Ελένη Τσαούλη». Στο τραγούδι γίνεται λόγος για έναν «σεβνταλή», ο οποίος στα ελληνικά αποδίδεται ως το άτομο που βιώνει και υποφέρει από τον μονόπλευρο έρωτα, τη μη ανταποδοτική αγάπη.
Τα τραγούδια της Σαμίου δεν μιλούν μονάχα για ανεκπλήρωτους και χαμένους έρωτες, αλλά και για χαμένες πατρίδες. Αποτελούν το κράμα πολλών πολιτιστικών παραδόσεων, με την ελληνική αχτίδα φωτός να λάμπει πάνω από κάθε τραγούδι και να εκφράζει μελωδίες και στίχους μιας άλλης εποχής, του λαμπρού Μικρασιατικού Πολιτισμού.
Ευχαριστώ τη Δάφνη/Ντέφνε και τον κ. Ιρφάν για τη βοήθειά τους στις μεταφράσεις των τουρκικών αποδόσεων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Δόμνα Σαμίου, domnasamiou.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Δόμνα Σαμίου – Από τα Γλυκά σου Μάτια, youtube.com, διαθέσιμο εδώ.
- “Δεν είν’ αυγή να σηκωθώ” – Μικρασιάτικα τραγούδια/ΔΟΜΝΑ ΣΑΜΙΟΥ, youtube.com, διαθέσιμο εδώ.
- ΡΟΥΜΠΑΛΙΑ, ΓΑΡΟΥΦΑΛΙΑ – Μικρασιάτικα τραγούδια (Μιχαλίτσι Βιθυνίας), youtube.com, διαθέσιμο εδώ.
