Του Ελευθέριου Χονδρού,
Κατά τη διάρκεια της ιστορίας της, η Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) έχει αντιμετωπίσει πολλές κρίσεις. Ωστόσο, βρίσκεται αντιμέτωπη με μια άλλη —δυνητικά πολύ πιο επικίνδυνη– κρίση, που απειλεί τα ουσιαστικά θεμέλια της. Όπως ορίζεται στο άρθρο 2 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ), η Ε.Ε. βασίζεται στις αξίες του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της ισότητας, του κράτους δικαίου και του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων των ατόμων που ανήκουν σε μειονότητες. Αυτές οι αξίες πρέπει να διαφυλαχθούν εντός της Ε.Ε. από όλα τα κράτη μέλη της. Κατά συνέπεια, όταν αυτές οι αξίες δεν τηρούνται εντός της Ε.Ε. και των κρατών μελών της, οι θεμελιώδεις λίθοι της θα επηρεαστούν και τα θεμέλια της θα αποδυναμωθούν, δυνητικά αμφισβητώντας τον λόγο ύπαρξης της ίδιας της Ένωσης. Ως εκ τούτου, η μη συμμόρφωση με τις θεμελιώδεις αξίες μπορεί να οδηγήσει σε οξεία διαταραχή της ίδιας της βάσης του συστήματος του δικαίου της Ε.Ε., τόσο σε εθνικό όσο και σε υπερεθνικό επίπεδο.
Το κράτος δικαίου είναι η ραχοκοκαλιά κάθε σύγχρονης συνταγματικής δημοκρατίας. Για να διατηρηθεί η αμοιβαία εμπιστοσύνη μεταξύ των κρατών μελών και των αντίστοιχων νομικών συστημάτων τους, όλα τα κράτη μέλη πρέπει να συμμορφώνονται με το κράτος δικαίου. Ωστόσο, οι εξελίξεις των τελευταίων ετών που συμβαίνουν τόσο στα «νέα», αλλά και στα «ιδρυτικά» κράτη-μέλη καθορίζουν ότι η επιβολή της συμμόρφωσης με το κράτος δικαίου στην Ε.Ε. δεν είναι δεδομένη, παρά τους διάφορους μηχανισμούς που διαθέτει η Ε.Ε.
Οι πολωνικές αρχές παραβίασαν και παραβιάζουν επανειλημμένα και σκόπιμα το πολωνικό Σύνταγμα και τη νομοθεσία της Ε.Ε. με στόχο να αποκατασταθεί αυτό που ισοδυναμεί με «σύστημα δικαιοσύνης σοβιετικού τύπου». Από τότε που ανέλαβε την εξουσία το 2015, το κυβερνών Κόμμα Νόμου και Δικαιοσύνης (PiS) έθεσε υπό τον έλεγχό του ολόκληρο το σύστημα διορισμού, προαγωγής και πειθαρχίας δικαστών και εισαγγελέων. Κατέλαβε το Συνταγματικό Δικαστήριο, αγνοώντας τις αποφάσεις του μέχρι να το «γεμίσει» με νέους φιλικούς δικαστές. Απέπεμψε τα μέλη που επιλέχθηκαν από τους δικαστές στο Εθνικό Δικαστικό Συμβούλιο, το όργανο που είναι υπεύθυνο για τον διορισμό δικαστών και τη διασφάλιση της ανεξαρτησίας του δικαστικού σώματος και τα αντικατέστησε από μέλη που επιλέγονται από την κοινοβουλευτική πλειοψηφία.
Στη συνέχεια, τον Δεκέμβριο του 2017, το κυβερνών κόμμα ώθησε στο κοινοβούλιο έναν νέο νόμο για το Ανώτατο Δικαστήριο, ο οποίος όριζε την αναγκαστική συνταξιοδότηση δεκάδων δικαστών, έτσι ώστε 70 από τους 120 δικαστές του Ανωτάτου Δικαστηρίου να αντικατασταθούν. Στις 2 Ιουλίου 2018 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ξεκίνησε τη διαδικασία που οδήγησε την Πολωνία στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο (ΔΕΚ) τον Σεπτέμβριο. Το δικαστήριο εξέδωσε προσωρινό μέτρο για να σταματήσει την εφαρμογή του προαναφερθέντα νόμου και η πολωνική κυβέρνηση πράγματι απέσυρε τις αλλαγές της. Ήταν μια μικρή νίκη για το κράτος δικαίου. Ωστόσο, αυτή η υπόθεση αφορούσε μόνο μια πτυχή της συστηματικής κατεδάφισης της ανεξάρτητης δικαιοσύνης της Πολωνίας από το κυβερνών κόμμα.
Από το 2018 εώς και σήμερα το πειθαρχικό καθεστώς της χώρας υπονομεύει τη δικαστική ανεξαρτησία των πολωνών δικαστών, καθώς δεν προσφέρει τις απαραίτητες εγγυήσεις για την προστασία τους από τον πολιτικό έλεγχο, όπως απαιτείται από το Δικαστήριο της Δικαιοσύνης της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Την τετραετία αυτή η Ε.Ε. έκανε πολλές προσπάθειες ώστε να συμμορφωθεί η Πολωνία, αλλά ήταν μάταιο, καθώς η κατάσταση αντί να βελτιωθεί, χειροτέρεψε και μάλιστα κατά πολύ. Μπορεί το πολωνικό κοινοβούλιο να ψήφισε τον περασμένο μήνα νομοθεσία που έκανε κάποια βήματα προς αυτούς τους στόχους, αλλά αυτά τα μέτρα δεν έχουν προχωρήσει αρκετά, κάτι που τόνισε και η Πρόεδρος της Commission Ursula von der Leyen, στην Πολωνική εφημερίδα Dziennik Gazeta Prawna.
Ο de facto ηγέτης της Πολωνίας, Jaroslaw Kaczynski, παρόλα αυτά δεσμεύεται ότι η κυβέρνησή του δεν θα λάβει περαιτέρω μέτρα για να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το κράτος δικαίου για να ξεκλειδώσει 35 δισεκατομμύρια ευρώ σε επιχορηγήσεις και δάνεια από το πρόγραμμα της Ε.Ε. για την αντιμετώπιση της πανδημίας. «Δείξαμε τη μέγιστη καλή θέληση, αλλά οι παραχωρήσεις δεν απέφεραν τίποτα», είπε ο Kaczynski στο φιλοκυβερνητικό ειδησεογραφικό portal Sieci. Επέμεινε ότι η Πολωνία έχει ανταποκριθεί στην πλευρά της συμφωνίας με τις Βρυξέλλες για να υποχωρήσει σε ορισμένες πτυχές των μεταρρυθμίσεων του δικαστικού συστήματος περιμένοντας ως αντάλλαγμα τα μετρητά της Ε.Ε., αλλά η συμφωνία «έσπασε» από την άλλη πλευρά. Ο αυταρχικός ηγέτης τόνισε πως, δεδομένου ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν εκπληρώνει τις υποχρεώσεις της προς την Πολωνία σε αυτόν τον τομέα, δεν έχουνε κανένα λόγο να εκπληρώσουν τις υποχρεώσεις τους προς την Ευρωπαϊκή Ένωση. Θεωρεί το θέμα ως μέρος μιας ευρύτερης συνωμοσίας που στοχεύει στην ανατροπή της Πολωνίας και κατηγόρησε την Επιτροπή ότι προσπαθεί «να “σπάσει” την Πολωνία και να την αναγκάσει να υποταχθεί πλήρως στη Γερμανία». Αξίζει να αναφερθεί πως το ευρύτερο κόμμα βρίσκεται πίσω από τον Kaczyński στη μάχη με τις Βρυξέλλες.
«Εάν η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προσπαθήσει να μας σπρώξει στον τοίχο, δεν θα έχουμε άλλη επιλογή από το να βγάλουμε όλα τα κανόνια από το οπλοστάσιό μας και να ανοίξουμε πυρ», προειδοποίησε ο Krzysztof Sobolewski, Πρόεδρος της εκτελεστικής επιτροπής του κόμματος, σε συνέντευξή του. Είπε ότι η Βαρσοβία θα υιοθετήσει μια στρατηγική «οφθαλμόν αντί οφθαλμού», θέτοντας βέτο στις πρωτοβουλίες της Ε.Ε., δημιουργώντας έναν συνασπισμό για την απόλυση της Von der Leyen και την απόλυση ολόκληρης της Επιτροπής, καθώς και νομικές ενέργειες κατά των Βρυξελλών για να λάβουν τα χρήματα του ταμείου ανάκαμψης. Η αντιπολίτευση εκμεταλλεύεται τα πολεμικά σχόλια του Kaczyński και άλλων ηγετών του PiS για να προειδοποιήσουν τους Πολωνούς ότι τέτοιες πολιτικές θα οδηγήσουν σε ένα “Polexit” της Πολωνίας, δηλαδή την αποχώρηση του κράτους από την Ε.Ε. «Όσο περισσότερο ο Kaczyński χρησιμοποιεί την Ε.Ε. ως τακτική τρόμου, τόσο περισσότερο χλευάζεται. Κανείς δεν θα πάρει στα σοβαρά έναν άνθρωπο που, αντί για μεγάλα κεφάλαια, προτιμά να δίνει στους Πολωνούς φτώχεια, ανομία, καταστροφή της δικαστικής ανεξαρτησίας και, κατά συνέπεια, “Polexit”, δήλωσε ο Grzegorz Schetyna, ένας από τους ηγέτες του αντιπολιτευόμενου κόμματος Civic Platform. Ωστόσο, ο Sobolewski τόνισε: «Δεν αποχωρούμε από την Ε.Ε.», προσθέτοντας ότι το κόμμα του θέλει να μεταρρυθμίσει το μπλοκ για να το μετατρέψει σε «ένωση ευρωπαϊκών εθνών».
Σε αυτό το πλαίσιο, για να ξεπεραστεί η τρέχουσα κατάσταση στην οποία οι θεσμικές παραδόσεις και τα πολιτικά περιβάλλοντα εμποδίζουν την εκμετάλλευση του δυναμικού, στο πλαίσιο της νομοθεσίας της Ε.Ε. για την προστασία της δημοκρατίας και του κράτους δικαίου, τα κύρια θεσμικά όργανα της Ε.Ε. —ιδίως η Επιτροπή— πρέπει να επανεξετάσουν σημαντικά κάποιες προσεγγίσεις. Η Επιτροπή πρέπει να κάνει διάκριση μεταξύ «συνταγματικών» ζητημάτων και «συνηθισμένων» θεμάτων δικαίου της Ε.Ε. και να αναπτύξει μια ενισχυμένη συνταγματική νοοτροπία που επιμένει στην ουσιαστική συμμόρφωση των κρατών μελών με τις αξίες της Ε.Ε. και, εάν απαιτείται, να την επιβάλλει συστηματικά. Η πρόταση για την επιβολή όρων κράτους δικαίου στα κονδύλια της Ε.Ε. είναι η μόνη τρέχουσα πρωτοβουλία που προσφέρει ισχυρή πολιτική μόχλευση έναντι αυτών των κρατών μελών. Είναι εξάλλου κάθε άλλο παρά πιθανή η επιστροφή στη συμμόρφωση από τα αδίστακτα κράτη μέλη χωρίς να ασκηθεί πίεση στις αυτοκρατορικές εθνικές ελίτ και να αλλάξει ο πολιτικός υπολογισμός κόστους-οφέλους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Poland warns it will turn cannons on the EU in rule of law dispute, Politico, διαθέσιμο εδώ
- Rule of Law: European Commission launches infringement procedure to protect judges in Poland from political control, European Commision, διαθέσιμο εδώ
- Poland threatens to turn ‘all our cannon’ on EU in rule-of-law row, The Guardian, διαθέσιμο εδώ
- What Role for EU Institutions in Confronting Europe’s Democracy and Rule of Law Crisis?, GMF, διαθέσιμο εδώ
