Της Μαρίας Κελεπούρη,
Συλλογικό μα και προσωπικό, αναμφισβήτητα ιστορικό, το θέμα με το οποίο καταπιάνεται ο Πάνος Νιαβής στο μυθιστόρημά του Δέκα Πόντους Μαύρο Χιόνι, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Αρμός, τηρεί με μια διαλεκτική συνέπεια και τις τρεις αυτές υποστάσεις, συνθέτοντας ένα ηθογραφικό περίγραμμα του γενέθλιου τόπου του συγγραφέα και των ιστορικών αποτυπωμάτων που η εμφύλια σύγκρουση άφησε εκεί.
Όλες οι μαρτυρίες, οι διηγήσεις ή οι ψίθυροι που συγκεντρώθηκαν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο στη μνήμη του Νιαβή, φαίνεται να ενσαρκώνονται τώρα στο πρόσωπο της κεντρικής του ηρωίδας, Δασιάς. Μια γυναίκα, που φτάνοντας πια κοντά στο τέλος, συνομιλεί με τον θάνατο, τον Θεό ή με τον ίδιο της τον εαυτό, αποζητώντας από κάποιον την πολυπόθητη συγχώρεση μετά την εξομολόγηση. Ίσως, τελικά, η εξιλέωση να έρχεται από τον αναγνώστη. Και αυτό το παιχνίδι ανάμεσα στη Δασιά, σ’ εμάς και στον συγγραφέα, ο ίδιος το ενορχηστρώνει οντολογικά και το ακολουθεί σταθερά.
Ο Πάνος Νιαβής χρησιμοποιεί το προσωπείο της Δασιάς για να περιγράψει μια ολόκληρη εποχή. Μια εποχή αμφιλεγόμενη, διφορούμενη και αιματηρή. Τον καιρό του Εμφυλίου και τα απομεινάρια του. Η ηρωίδα του μεγαλώνει βάναυσα, όχι τόσο λόγω των χειρωνακτικών εργασιών που η εποχή και η επιβίωση επέβαλλαν, αλλά κυρίως εξαιτίας της σκληρής αντιμετώπισης, της επιβολής των γονιών και των αυταρχικών και σίγουρα πατριαρχικών προτύπων. Σε αυτό το πλαίσιο ενηλικιώνεται, γνωρίζει την απώλεια, την ένδεια και την απελπισία, ενώ πολλές φορές γίνεται έρμαιο των αρχέγονων ενστίκτων της. Στον μυθοπλαστικό κόσμο του Νιαβή, ως αντικατοπτρισμό της ωμής πραγματικότητας της υπαίθρου, δεν υπάρχουν συναισθήματα. Όλα άγονται από τις επιταγές της ζωώδους φύσης. Κι αυτό γίνεται εμφανές, όταν οι ήρωες φτάνουν στην πόλη. Οι δύο κόσμοι αντικρίζουν ο ένας τον άλλον, παρατηρώντας τα είδωλά τους, αλλά και τις διαφορές τους.
Η γη στην οποία κατοικεί η οικογένεια της Δασιάς –πατρική γη του συγγραφέα– θα γίνει ο τόπος των εμφύλιων μαχών, που θα ταράξουν το παρόν της ίδιας και θα καθορίσουν το μέλλον της. Κι όμως, από τις παρυφές της Ιστορίας, βρέθηκε στο κέντρο της, όχι για να ανταμειφθεί με τιμές, αλλά για να επωμιστεί τις συνέπειες του πολέμου. Χωρίς να ευθύνεται, χωρίς καν να αποτέλεσε μέρος του. Έτσι συγκεχυμένα είναι τα γεγονότα και τα πρόσωπα σε αυτόν τον πόλεμο. Και η ιστορία της Δασιάς λειτουργεί ως ενθύμηση για τα δεινά, αλλά και ως απόδειξη των επακόλουθών τους. Επακόλουθα που έχουν αντίκτυπο σε κάθε ζωή.
Το μυθιστόρημα είναι απαλλαγμένο από κάθε ιδεολογικό φορτίο, αλλά επιβαρυμένο με την αγανάκτηση των ανθρώπων του. Πρόθεσή του δεν είναι να ξεδιαλύνει τις ιστορικές αποκλίσεις ή να ταχθεί υπέρ της μιας πλευράς. Σκοπός του είναι να αποτυπώσει τα ήθη και με αφορμή αυτά να ανιχνεύσει τα μεταπολεμικά κατάλοιπα της σύγχρονης κοινωνίας. Έτσι, συντελείται ανεπαίσθητα, αλλά υπό τη λογοτεχνική καθοδήγηση του συγγραφέα, μια συγκριτολογική σχέση ανάμεσα στις αντιθέσεις του «πρωτόγονου» χθες και του «εξευγενισμένου» σήμερα, τα στερεότυπα του οποίου, ωστόσο, βρίσκουν τα ερείσματά τους στην εποχή που επωμίστηκε όλα τα βάρη για να παραγκωνιστεί αργότερα, με σκοπό την αποφυγή της επίρριψης των ευθυνών.
Αξιοποιώντας τους γλωσσικούς ιδιωματισμούς καθ’ όλη τη διάρκεια της αφήγησης, ο Νιαβής πλάθει ένα νατουραλιστικό σύμπαν που πηγάζει από τη σκληρή πραγματικότητα του παρελθόντος και, ταυτόχρονα, την καθρεφτίζει. Η χρήση της ντοπιολαλιάς μπορεί να θεωρηθεί ως συγγραφικό ρίσκο για κάποιους, ενδεχομένως, όμως, να αποτελεί ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά του έργου, διότι φέρνει τον αναγνώστη πιο κοντά με τις ρίζες.
Η συγχώρεση, έννοια που διατρέχει όλο το βιβλίο, δεν εκπορεύεται από τον θρησκόληπτο κόσμο των προκαταλήψεων και της προσποιητής ευσέβειας, ως προκαθορισμένη επιταγή που βρίσκει το νόημά της μόνο απέναντι στον φόβο, αλλά προέρχεται από τη βαθιά ανάγκη της ύπαρξης να λυτρωθεί. Κι ακριβώς αυτή η ανάσυρση του πιο ειλικρινούς και δυσβάστακτου συναισθήματος συμπυκνώνει όλα τα αμαρτήματα που η ηρωίδα διέπραξε, ενώ στην πραγματικότητα υπήρξε το εξιλαστήριο θύμα της εμφύλιας διαμάχης και της μετεμφυλιακής φθοράς.
