Του Μάριου Δόγκα,
Πολλοί αναγνώστες τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό γνωρίζουν και θαυμάζουν το συγγραφικό έργο του Νίκου Καζαντζάκη για την ευρύτητα της σκέψης και την εκφραστική λυρικότητα που παρουσιάζει. Ωστόσο, ο Kρητικός συγγραφέας είχε αναπτύξει κι ένα ιδιαίτερα αξιόλογο μεταφραστικό έργο σε ποικίλα λογοτεχνικά είδη. Ομολογουμένως, κορωνίδα αυτής της προσπάθειας πρέπει να θεωρηθεί η μετάφραση της Θείας Κωμωδίας του Δάντη και για τη σημασία του πρωτότυπου κειμένου στη δυτική λογοτεχνία, αλλά και για τη δυσκολία που παρουσιάζει αυτό το μεταφραστικό εγχείρημα.
Το 1932 ο Καζαντζάκης δημοσίευσε στο περιοδικό Κύκλος (τχ.5-6) το πρώτα απόσπασμα από την ποιητική του μετάφραση Η Θεία Κωμωδία του Δάντη, ενώ το 1933 (τχ. 8-9) δημοσίευσε το δεύτερο μέρος. Αξίζει να σημειωθεί πως ο συγγραφέας είχε ολοκληρώσει τη μετάφραση σε ένα πολύ σύντομο χρονικό διάστημα (μόλις σε 45 ημέρες το καλοκαίρι του 1932), ενώ το 1934 εκδόθηκε αυτόνομα από τις εκδόσεις Κύκλος. Αναφορικά με το πρωτότυπο έργο, πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα ποιητικά δημιουργήματα της δυτικής σκέψης που γράφτηκε από τον Δάντη Αλιγκέρι το 1308-1321. Το πρωτότυπο ποίημα είχε τη μορφή εντεκασύλλαβης τερτσίνας. Τερτσίνα ονομάζεται η ποιητική τεχνοτροπία που αποτελείται από στροφές τριών στίχων, όπου ο πρώτος ομοιοκαταληκτεί με τον τρίτο και ο δεύτερος με τον πρώτο της επόμενης στροφής, ενώ το ποίημα τελειώνει με έναν στίχο μόνο του εκτός στροφής, που ομοιοκαταληκτεί με τον δεύτερο της τελευταίας στροφής. Η μετάφραση του ποιήματος από τον Καζαντζάκη είχε σαφώς ποιητική μορφή και σε γενικές γραμμές είναι αξιόλογη, όχι απλώς ως μετάφραση, αλλά και ως αυτούσιο λογοτεχνικό κείμενο με αδυναμίες και επιτυχίες που θα αναλυθούν στη συνέχεια.
Ο Καζαντζάκης κατόρθωσε να διατηρήσει τη νοηματική συνοχή και να αποδώσει επαρκώς τα σημασιολογικά στοιχεία του ποιήματος. Η βασική δομή του έργου είναι η εξής: το ποίημα αποτελείται από τρία μέρη, τα οποία είναι η Κόλαση, το Καθαρτήρι και ο Παράδεισος. Πρόκειται για μία πρωτοπρόσωπη αφήγηση του Δάντη για ένα φανταστικό ταξίδι στον Άδη με οδηγό τον ποιητή Βιργίλιο, το οποίο παρουσιάζεται με πολλές λεπτομέρειες. Εκεί διασχίζουν τους εννέα κύκλους, όπου βασανίζονται οι διάφοροι αμαρτωλοί, ενώ στο τέλος αντικρίζουν και τον ίδιο τον Εωσφόρο. Στο δεύτερο μέρος, μεταβαίνουν στο Καθαρτήρι, όπου εκεί προσπαθούν να εξαγνιστούν οι αμαρτωλοί μέσα από διάφορες τιμωρίες. Στο τρίτο μέρος, με οδηγό πλέον τη Βεατρίκη, φτάνουν στον Παράδεισο και περνώντας από τις εννέα σφαίρες στον Έμπυρο Ουρανό, παραδίδεται στον Άγιο Βερνάρδο, ο οποίος ζητά από την Παναγία να πάρει τον Δάντη υπό την προστασία της.
Αναφορικά με τη δομή του κειμένου, το σημαντικότερο είναι πως ο Καζαντζάκης κατόρθωσε να διατηρήσει με επιτυχία το μέτρο και τον αριθμό των συλλαβών (11), επίτευγμα ιδιαίτερα σημαντικό, αν αναλογιστεί κανείς τη μεγάλη έκταση του έργου, αλλά και τη νοηματική του πυκνότητα. Αντιθέτως, δεν κατάφερε να διατηρήσει την ομοιοκαταληξία του πρωτοτύπου, γεγονός που μεταβάλλει σημαντικά τον ρυθμό του ποιήματος και σίγουρα αποτελεί μειονέκτημα. Ασφαλώς πρόκειται για ένα εξαιρετικά δύσκολο εγχείρημα, γεγονός που, φυσικά, μπορεί να εκληφθεί ως ελαφρυντικό, αν και, παρόλα αυτά, η ρυθμικότητα διατηρείται ικανοποιητικά από την πιστή διατήρηση του μέτρου. Γλωσσικά η μετάφραση κινείται στα γνωστά πλαίσια του Νίκου Καζαντζάκη, δηλαδή, χρησιμοποιεί μια πλούσια δημοτική γλώσσα, με έντονα λυρικά στοιχεία και διανθισμένη από ιδιωματισμούς και νεολογισμούς υψηλής γλωσσικής ποιότητας. Ασφαλώς αυτό συνεπάγεται ως έναν βαθμό και την απομάκρυνση από το ποίημα του Δάντη, αλλά προσωπικά θεωρώ ότι σε λογικά πλαίσια αυτό είναι κάτι θεμιτό, καθώς η λογοτεχνική μετάφραση ως κείμενο οφείλει να έχει αυταξία.
O Καζαντζάκης έμεινε πιστός στην ιδεολογική προσέγγιση του έργου, επομένως είναι δύσκολο να απαρνηθεί πλήρως ένα από τα σημαντικότερα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Σύμφωνα και με τον ίδιο τον Καζαντζάκη, το ποίημα λειτουργεί αλληγορικά σε ηθικό και πολιτικό επίπεδο. Ηθικά, ο άνθρωπος έχει βγει από τον σωστό δρόμο και, με την παρέμβαση του Θεού, προσπαθεί να τον ξαναβρεί, αρχικά με τη λογική και τη μετάνοια (Βιργίλιος) και έπειτα, με τη βοήθεια της θείας χάριτος (Βεατρίκη) να φτάσει στην ηθική τελειοποίηση. Πολιτικά διακρίνεται η θέση του Δάντη για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που ταλανίζουν την ιταλική μεσαιωνική κοινωνία, η οποία αφορά έναν ισχυρό αυτοκρατορικό θεσμό, αποκλειστικά αρμόδιο για τα πολιτικά πεπραγμένα, χωρίς παπικές παρεμβάσεις και παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον σύγχρονο μελετητή.
Αισθητικά το έργο του Καζαντζάκη ανταποκρίνεται αρκετά καλά, μιας και πρόκειται για έναν εξαιρετικό χειριστή της γλώσσας με πλούσιο λεξιλόγιο που λειτουργεί με έντονα λυρικό τρόπο, κατορθώνοντας να διατηρήσει το ιδεολογικό υπόβαθρο του πρωτοτύπου. Ωστόσο, θα ήθελα να σημειώσω ότι η έκταση του ποιήματος ενέχει τον κίνδυνο από ένα σημείο να κουράσει τον αναγνώστη, αλλά, βέβαια, αναλογιζόμενος κανείς το μεγαλείο του συγκεκριμένου ποιήματος και το συγγραφικό μέγεθος του μεταφραστή, εύκολα διαπιστώνει πως πρόκειται για μια μίξη που προκαλεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Δάντης, Αλιγκέρι (1321). Η Θεία Κωμωδία (Νίκος Καζαντζάκης μετάφραση). Αθήνα: ΕΘΝΟΣ Α.Ε.
- Κόκορης, Δημήτρης (2020). Ο Καζαντζάκης ως ποιητής: Φιλοσοφική διάσταση, ρυθμική έκφραση, κριτική πρόσληψη. Αθήνα: ΠΕΔΙΟ
