Του Δημήτρη Κόλια,
Όποιος έχει έστω περάσει από την πόλη των Ιωαννίνων, έχει βρεθεί κάποια στιγμή στην παραλίμνια οδό γύρω από το κάστρο. Η εικοσάλεπτη διαδρομή αυτή αποτελεί ίσως την ομορφότερη της πόλης. Εκεί αντικρίζεις απ’ την μία μεριά το οθωμανικό κάστρο των Ιωαννίνων και από την άλλη τη λίμνη Παμβώτιδα, κατά τη διάρκεια της διαδρομής θα εντοπίσεις και διάσπαρτα πέτρινα γλυπτά από κάποιον παλιό διαγωνισμό γλυπτικής. Όλα αυτά κάτω από το πλούσιο φύλλωμα δεκάδων αιωνόβιων πλατάνων (platanus orientalis), που φυτευτήκαν εκεί κάποια στιγμή τα τελευταία 200 χρόνια. Τουλάχιστον αυτή θα ήταν η εμπειρία, που θα είχε κάποιος μέχρι πέρυσι.
Τα τελευταία δυο χρόνια, πάνω από εικοσιπέντε από αυτά τα δέντρα έχουν κοπεί, οι ρίζες τους έχουν καεί και το υπόλοιπο μέρος τους έχει ταφεί με υγειονομικά πρωτόκολλα. Ο σκοπός μιας τόσο δραστικής κίνησης από τον δήμο και το δασαρχείο είναι η, όσο γίνεται, διατήρηση της αρχικής εικόνας της περιοχής, καθώς όσα δέντρα κόπηκαν ήταν φορείς μια άκρως μολυσματικής και θανατηφόρας για τα ίδια ασθένειας. Μιας ασθένειας η οποία απειλεί αυτό το είδος δέντρου με εξαφάνιση παγκοσμίως.
Η ασθένεια αυτή είναι μια μυκητίαση, που ονομάζεται μεταχρωματικό έλκος και προκαλείται από τον μύκητα Ceratocystis fimbriata f.sp. platani ή C.platani, ο οποίος, όταν μολύνει το ενδημικό είδος πλατάνου της Ελλάδας και της ευρύτερης Μεσογείου, προκαλεί τον σίγουρο θάνατο του δέντρου. Όταν ένα δέντρο μολυνθεί, αρχίζει να εμφανίζει συμπτώματα όπως νέκρωση κλαδιών, κιτρίνισμα των φύλλων και αποχρωματισμό του κορμού, ενώ ταυτόχρονα ο μύκητας μεγαλώνει μέσα του έως και 5 μέτρα τον χρόνο, αποκόπτοντας όλο και μεγαλύτερο μέρος του δέντρου από την παροχή νερού και θρεπτικών ουσιών, μέχρις ότου να το ξηράνει εντελώς σε διάστημα συνήθως μερικών μηνών, ή χρόνων για μεγαλύτερα δέντρα. Από αυτά τα συμπτώματα μπορεί κανείς να καταλάβει πως προκύπτει και η ονομασία της ασθένειας.
Στη φύση, η ασθένεια αυτή μεταδίδεται κυρίως από ρίζωμα σε ρίζωμα, λόγω επαφής μεταξύ τους και μέσω ποταμών που μεταφέρουν μολυσμένα σωματίδια με την φορά του ρεύματος. Στην πραγματικότητα, όμως, η μεγαλύτερη μετάδοση οφείλεται στην ανθρώπινη δραστηριότητα, όπως θα δούμε και παρακάτω.
Ο μύκητας αυτός, λοιπόν, C.platani, δεν έχει εξελιχθεί έτσι ώστε να συμβιώνει με τα πλατάνια της Ευρώπης. Αντίθετα έχει εξελιχθεί παράλληλα με το αμερικάνικο είδος P. Occidentalis, το οποίο έχει αποκτήσει και την δυνατότητα να επιβιώσει από μια μόλυνση τέτοιου τύπου.
Πώς έφτασε, λοιπόν, ένας μύκητας από την Αμερική να σκοτώνει αιωνόβια δέντρα στην παραλίμνιο μια επαρχιακής πόλης της Ελλάδας;
Με βάση τα μέχρι στιγμής δεδομένα, το C.platani έκανε την εμφάνισή του στην Ευρώπη την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Αυτό εξηγείται καθώς, κατά τη διάρκεια του πολέμου, αμερικανικά αεροπλάνα έριξαν κιβώτια με προμήθειες και πυρομαχικά στην υπό κατοχή Γαλλία. Τα κιβώτια αυτά αποτελούνταν από ξύλο αμερικάνικων πλατάνων, μολυσμένο με τον εν λόγο μύκητα. Το C.platani τότε βρέθηκε σε μια νέα ήπειρο με εκατομμύρια πιθανούς ξενιστές, οι οποίοι δεν είχαν αναπτύξει κανενός είδους άμυνα εναντίων του και, όπως ήταν φυσιολογικό, άρχισε να εξαπλώνεται ραγδαία. Από τη Γαλλία, μέσω μολυσμένων εκσκαπτικών μηχανημάτων, έφτασε στην Ιταλία, την Ισπανία και το Ηνωμένο Βασίλειο, ενώ το 2003 από την Ιταλία έφτασε στην Ελλάδα, και συγκεκριμένα στην Πελοπόννησο. Από εκεί μεταφέρθηκε στην Ήπειρο, πάλι με μολυσμένους εκσκαφείς και μπουλντόζες, όπου και έχει προκαλέσει ίσως τη μεγαλύτερη ζημία παγκοσμίως. Η ζημία αυτή είναι περισσότερο εμφανής σε παραποτάμια οικοσυστήματα όπως στο φαράγγι του Αχέροντα και σε πλατανοδάση όπως αυτά της Πελοποννήσου, όπου και εκτιμάται ότι έχουν πεθάνει χιλιάδες δέντρα, τα οποία λόγω δύσβατου τοπίου δεν μπορούν να απομακρυνθούν και συνεχίζουν να αποτελούν πηγή μόλυνσης ίσως και για πολλά χρόνια μετά τον θάνατό τους.
Λόγω της μεγάλης και μη περιορίσιμης εξάπλωσης στον ελλαδικό χώρο, η μόλυνση με το C.platani θεωρείται πως έχει πάρει διαστάσεις επιδημίας, ενώ το είδος αυτό του πλατάνου, που τόσο έχουμε συνηθίσει να υπάρχει στην ελληνική φύση, προσδίδοντας γραφικότητα, στις πόλεις και τα χωρία μας για αιώνες, σύντομα θα εξαφανιστεί.
Στο σημείο αυτό, συνήθως αναφέρω τις πιθανές λύσεις του προβλήματος, το φως στην άκρη του τούνελ αν θέλετε· αλλά στην προκειμένη περίπτωση, δυστυχώς, λύσεις δεν υπάρχουν. Το πιο πιθανό είναι πως η κατάσταση είναι μη αναστρέψιμη και το platanus orientalis όντως θα εξαφανιστεί τις επόμενες δεκαετίες, τουλάχιστον από τη φύση. Ίσως παραμείνουν κάποια μοναχικά υπεραιωνόβια δέντρα σε κάποιες πλατείες ίσως ούτε καν αυτό. Βέβαια, όποια και αν είναι η μελλοντική κατάληξη του είδους, δεν υπάρχει λόγος να την επισπευσθούμε περαιταίρω. Οι αρμόδιες υπηρεσίες έχουν προβεί σε ορισμένες συστάσεις, τις οποίες καλώ όποιον διαβάσει αυτό το άρθρο, να ακολουθήσει. Οι κυριότερες είναι η αποφυγή παρεμβάσεων σε χώρους που υπάρχουν πλατάνια, η απολύμανση των εργαλείων με κατάλληλα φάρμακα όταν μια παρέμβαση δεν μπορεί να αποφευχθεί και η ενημέρωση της Δασικής υπηρεσίας ή της Διεύθυνσης γεωργίας όταν παρατηρηθεί δέντρο το οποίο έχει μολυνθεί από τον μύκητα (ολόκληρη η ανακοίνωση του Δασαρχείου μπορεί να βρεθεί στις πηγές παρακάτω). Κλείνοντας, βρίσκω ζωτικό να αναφέρω πως οι ανθρώπινες παρεμβάσεις έχουν πολλές φορές απρόβλεπτες και καταστροφικές συνέπειες στη φύση, και ευελπιστώ πως αυτή η σειρά από ατυχή γεγονότα που στοιχίζει σε τόσα οικοσυστήματα δεν θα επαναληφθεί στο μέλλον.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Canker Stain: A Lethal Disease Destroying Iconic Plane Trees, APS, διαθέσιμο εδώ
- The disease killing Europe’s plane trees, BBC, διαθέσιμο εδώ
- Mεταχρωματικό έλκος του Πλατάνου, Διεύθυνση Ανάπτυξης Δασικών Πόρων – Τμήμα Δασικών Εφαρμογών, διαθέσιμο εδώ
- Συχνές Ερωτήσεις για την ασθένεια του μεταχρωματικού έλκους του πλατάνου, dasarxeio.com, διαθέσιμο εδώ
- Ιωάννινα: Το παραλίμνιο αστικό τοπίο αλλάζει, dasarxeio.com, διαθέσιμο εδώ
