Της Αριάδνης – Παναγιώτας Φατσή,
Ο νομικός θετικισμός, σε αντίθεση με τη φιλοσοφία του φυσικού δικαίου, διαχωρίζει απόλυτα το Δίκαιο από την ηθική. Με άλλα λόγια, οι θετικιστές νομικοί και φιλόσοφοι θεωρούν ότι μοναδικός λόγος που οι κανόνες δικαίου ισχύουν είναι επειδή κάποιος τους θέσπισε, ανεξάρτητα από το αν συνάδουν με τις κοινωνικές απόψεις περί ηθικής και ορθής συμπεριφοράς.
Οι φοιτητές των Νομικών Σχολών συχνά θα περιμένουν πώς και πώς να τελειώσει το μάθημα της Φιλοσοφίας του Δικαίου, το οποίο, αργότερα, θα δυσκολευτούν να περάσουν, καθώς τις περισσότερες φορές ενδιαφέρονται για τους πιο πρακτικούς κλάδους της επιστήμης. Άδικα, όμως, παραγκωνίζουν οι σπουδαστές τη Φιλοσοφία, διότι ακόμη και το πιο πρακτικό θέμα, ακόμη και το πού θα κλίνει η ζυγαριά της Θέμιδος σε μια ιδιαίτερα συγκεκριμένη περίπτωση, μπορεί να επηρεαστεί από το πώς ο κάθε εφαρμοστής του Δικαίου αντιλαμβάνεται τον κανόνα και αν θεωρεί ότι αυτός με τον οποιοδήποτε τρόπο έρχεται σε συσχετισμό με την κοινωνία και την ουσιαστική δικαιοσύνη. Έχει, λοιπόν, αξία να αναζητά κανείς τις απαντήσεις —ή μάλλον τις ερωτήσεις— για αυτά τα κρίσιμα θέματα. Οι θετικιστές μάς δίνουν τη δική τους απάντηση: το Δίκαιο ισχύει, επειδή έχει τεθεί, δεν υπάρχει κάποια αναγκαιότητα να σχετίζεται με την ηθική. Παρόλα αυτά, παραμένει ένα ερώτημα, στο οποίο ακόμη και οι ίδιοι οι θετικιστές διχάζονται για να απαντήσουν: τι είναι αυτό που θεμελιώνει το δικαιικό σύστημα;
Μα, θα πει κάποιος, μόλις είπαμε ότι το Δίκαιο ισχύει, επειδή έχει τεθεί… Ναι, αλλά ποιος είναι ο λόγος που όλοι δεχόμαστε αυτό το γεγονός; Αν σας ρωτήσω γιατί απαγορεύεται να σκοτώνουμε, η θετικιστική απάντηση θα ήταν «γιατί έχει τεθεί αυτός ο κανόνας στον Ποινικό Κώδικα». Στη συνέχεια, η ερώτηση είναι μα γιατί ισχύει ο Ποινικός Κώδικας; Ίσως κάποιος απαντήσει ότι ισχύει, επειδή σχηματοποιεί τον τρόπο προστασίας των εννόμων αγαθών και των ατομικών δικαιωμάτων, όπως αυτά κατοχυρώνονται στο Σύνταγμα της χώρας μας. Το Σύνταγμα, όμως, γιατί ισχύει; Η αλυσίδα αυτή φτάνει σε αδιέξοδο, καθώς όσο κι αν προσπαθήσει κανείς να φτάσει στη ρίζα του γιατί ισχύει το Δίκαιο που έχει τεθεί, αργά ή γρήγορα καταλαβαίνει ότι δε βρίσκει αυτό που ψάχνει, διότι φτάνει σε ένα σημείο που δεν υπάρχει υπέρτερης ισχύος κανόνας, για να δικαιολογήσει τον υπό κρίση κανόνα δικαίου.
Σε αυτό το ερώτημα, δύο θετικιστές φιλόσοφοι του Δικαίου απαντούν εντελώς διαφορετικά. Φυσικά, δεν είναι αυτοί οι μόνοι δύο που ασχολούνται με το ζήτημα, καθώς υπάρχουν πολλοί άλλοι αξιολογότατοι μελετητές, αλλά σαν μια πρώτη εισαγωγή στο ζήτημα, ας γνωρίσουμε τον H.L.A. Hart και τον Hans Kelsen. Τόσο ο Hart όσο και ο Kelsen βλέπουν την έννοια του νομικού συστήματος από την οπτική γωνία του νομικού θετικισμού. Το ελάττωμα της «αβεβαιότητας», δηλαδή η έλλειψη έγκυρων διαδικασιών για τον καθορισμό των κανόνων ως προς την ακριβή φύση των πρωταρχικών κανόνων, θα διορθωθεί στη φιλοσοφία του Hart από έναν δευτερεύοντα κανόνα, που ο ίδιος ονομάζει «κανόνα της αναγνώρισης». Ο κανόνας της αναγνώρισης καθορίζει τα κριτήρια με τα οποία διαπιστώνεται η ισχύς του Δικαίου τόσο από την εσωτερική πλευρά (των κοινωνών που αποδέχονται την ισχύ αυτή) όσο και από την εξωτερική (αν υποτεθεί ότι ένας ανύποπτος παρατηρητής μπορεί να αντιληφθεί την ισχύ του κανόνα βάσει των συμπεριφορών που βλέπει). Είναι, εν μέρει, επιβλητικό καθήκον.
Με τους όρους του Kelsen, αντίθετα, το δίκαιο βασίζεται σε κανόνες που ορίζουν κυρώσεις και η εγκυρότητα ενός νομικού κανόνα εξαρτάται αποκλειστικά από το ότι έχει εγκριθεί από άλλο νομικό κανόνα ανώτερης βαθμίδας. Όταν, όμως, θα φτάσουμε στην ανώτατη βαθμίδα, δεν υπάρχει άλλος κανόνας, αλλά μόνο το Grundnorm —ο θεμελιώδης κανόνας. Φυσικά, ο Kelsen γνωρίζει ότι δεν υπάρχει στη φύση ένας θεμελιώδης κανόνας – αν πίστευε ότι υπάρχει τέτοιο πράγμα, δε θα ήταν ίσως θετικιστής. Ο θεμελιώδης κανόνας είναι σαν μια υπόθεση, που αν υποτεθεί αληθής, ισχύει το Δίκαιο, χωρίς, όμως, αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχει και η ανάγκη της αποτελεσματικής του λειτουργίας, για να είναι και εν τοις πράγμασι ισχυρό.
Ο κανόνας αναγνώρισης του Hart θεωρείται από πολλούς πιο βιώσιμος από το Grundnorm του Kelsen. Διότι, ο σύγχρονος πολιτισμός εξετάζει το δίκαιο και τα νομικά συστήματα εμπειρικά, ως θεμελιωδώς εμπλέκονται ζητήματα κοινωνικών γεγονότων που είναι παρόντα στον κανόνα της αναγνώρισης, ενώ για τον Kelsen η θεωρία που προκύπτει είναι ελάχιστα ως καθόλου εμπειρικά διαγνώσιμη. Ωστόσο, ένα πλεονέκτημα του Grundnorm είναι ότι επιτρέπει την αποκάλυψη της υποκείμενης λογικής δομής των νομικών συστημάτων, όπως ακριβώς η προσέγγιση των φιλοσόφων στη γλώσσα αποκαλύπτει τη λογική δομή της. Με τον ίδιο τρόπο, θα μπορούσε κανείς να πει ότι ο Kelsen υιοθετεί στην πραγματικότητα το πιο νομικό κριτήριο, ενώ η θεώρηση του Hart εισάγει μια κοινωνική διάσταση στην ισχύ των κανόνων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Σούρλας, Π. (1995). Justi atque injusti scientia: Μια εισαγωγή στην επιστήμη του Δικαίου. Αθήνα: Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα.
- Παπαχρίστου, Θ. (2015). Κοινωνιολογία του Δικαίου (ανατύπωση). Αθήνα: Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα.
