Της Μαρίας Χαραλαμπίδου,
Το καλοκαίρι του 1974 λαμβάνει χώρα η τουρκική στρατιωτική εισβολή στην Κύπρο. Η Τουρκία ισχυρίζεται ότι πρόκειται για «ειρηνευτική επιχείρηση» με στόχο την αποκατάσταση της τάξης, ως εγγυήτρια δύναμη δυνάμει του άρθρου 4 της Συνθήκης Εγγυήσεων του 1960. Εντούτοις, ο Ο.Η.Ε και το Συμβούλιο της Ευρώπης τής αποδίδουν τον χαρακτηρισμό «εισβολή». Η κατάληψη μέρους της Νήσου από τις τουρκικές δυνάμεις, το πλήθος νεκρών, εγκλωβισμένων, αγνοούμενων και προσφύγων αποτελούν τις τραγικές συνέπειες αυτής της τραγωδίας. Η μέχρι και σήμερα κατοχή του βορείου τμήματος της Κύπρου χαρακτηρίζεται ως παράνομη από το σύνολο της διεθνούς κοινότητας, πλην όμως της Τουρκίας, που το αναγνωρίζει ως κυρίαρχο κι ανεξάρτητο κράτος.
Μεγάλες προεκτάσεις λαμβάνει το ζήτημα της ποινικής ευθύνης των τουρκικών αρχών για την εισβολή και για όσα εγκλήματα τελέστηκαν με αυτή. Με σκοπό να πετύχει τη de facto διχοτόμηση της Νήσου και να διαχωρίσει τον λαό της, η Τουρκία παραβιάζει ανθρώπινα δικαιώματα και, όπως φαίνεται, τελεί πράξεις αξιοποίνου χαρακτήρα. Είναι γεγονός πως οι συνολικές ενέργειές της υπάγονται σε αρκετές κατηγορίες αξιόποινων πράξεων, που τυποποιούνται ως εγκλήματα στο Καταστατικό του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου (ΔΠΔ). Το ΔΠΔ ασκεί «ειδική» δικαιοδοσία, με την έννοια ότι έχει αρμοδιότητα εκδίκασης συγκεκριμένων εγκλημάτων που ορίζονται ρητώς στα άρθρα 5 έως 8 του Καταστατικού του. Το άρθρο 6 περιλαμβάνει το έγκλημα της Γενοκτονίας, το 7 τα Εγκλήματα κατά της Ανθρωπότητας, το 8 τα Εγκλήματα Πολέμου και το 8 bis το Έγκλημα της Επίθεσης. Η ταξινόμησή τους στις εν λόγω τρεις κατηγορίες γίνεται σύμφωνα με τη φύση του αγαθού, το οποίο προσβάλλεται κάθε φορά.
Εν προκειμένω, εξετάζοντας ποια είναι τα διαπραχθέντα, στο έδαφος της Κυπριακής Δημοκρατίας, εγκλήματα της Τουρκίας, από το διάστημα της εισβολής κι έπειτα, διαπιστώνουμε πως υπάρχει επαγωγή τους στις διατάξεις 7, 8 και 8 bis. Αξίζει να επισημάνουμε πως η δικαιοδοσία που ασκεί το ΔΠΔ αφορά την ποινική μεταχείριση φυσικών προσώπων και όχι κρατών. Στην περίπτωση της τουρκικής εισβολής και των εγκλημάτων που ακολούθησαν, την ευθύνη δύνανται να φέρουν τόσο πολιτικοί παράγοντες που έδιναν τις διαταγές όσο και στελέχη του στρατού που τις εκτελούσαν. Σημαντικό είναι, επίσης, ότι εγκλήματα τελέστηκαν στο πλαίσιο επίτευξης ενός συγκεκριμένου κυβερνητικού/στρατηγικού σχεδιασμού και δεν αφορούν σε μεμονωμένα περιστατικά, αλλά σε συμβάντα ευρείας κλίμακας.
Ακολουθούν, ονομαστικά, τα διαπραχθέντα εγκλήματα:
- Επίθεση
Η εισβολή της Τουρκίας στη Νήσο και η μετέπειτα κατοχή του βορείου τμήματός της πληρούν τα στοιχεία της νομοτυπικής μορφής του εγκλήματος της επίθεσης. (άρ. 8 bis, περ. a). Η υποκειμενική υπόσταση πληρείται, από τη στιγμή που υφίσταται πρόθεση του αυτουργού, δηλαδή της Τουρκίας, να προβεί στις ως άνω, έκνομες ενέργειες, έχοντας πλήρη επίγνωση της σημασίας και των συνεπειών που θα επιφέρει η πράξη.
Το Ψήφισμα 3314/1974 της Γενικής Συνέλευσης του Ο.Η.Ε προσφέρει τον πλέον αποδεκτό ορισμό της επίθεσης, αναφέροντας περιπτώσεις, μια εκ των οποίων συνιστά η «εισβολή και κατοχή εδάφους ξένου κράτους».
2. Κατοχή τμήματος εδάφους
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, μέσα από τις τέσσερις προσφυγές της Κυπριακής Δημοκρατίας, καταλήγει ότι η Τουρκία έχει προβεί σε παραβίαση αναγκαστικών κι εθιμικών κανόνων του διεθνούς δικαίου, όπως η εθνική κυριαρχία και η εδαφική ακεραιότητα της Κύπρου.
Επιπρόσθετα, αποφαίνεται πως στο βόρειο τμήμα της Κύπρου υπάρχει καθεστώς «στρατιωτικής κατοχής» και συνεπώς, ότι δεν υφίσταται οποιοδήποτε κατασκεύασμα με χαρακτηριστικά κρατικής οντότητας. Αξιοσημείωτο είναι, επίσης, το γεγονός πως επιρρίπτει την ευθύνη των παραβιάσεων στην πολιτική και στρατιωτική ηγεσία της Τουρκίας κι όχι στους Τουρκοκυπρίους.
3. Εποικισμός
Μετά την εισβολή και την παράνομη προσάρτηση τμήματος του εδάφους της Κύπρου, βασική επιδίωξη των Τούρκων ήταν η ελεύθερη μετακίνηση πληθυσμού από την Τουρκία στη Νήσο, ώστε να αυξηθεί η τουρκική παρουσία και να πάψουν οι Τουρκοκύπριοι να αποτελούν μειονοτική ομάδα. Ο εξαναγκασμός τους να μετακινηθούν στο βόρειο τμήμα και η δημογραφική αλλοίωση με τη μεταφορά εποίκων από την Τουρκία, αποδεικνύουν ότι οι Τουρκοκύπριοι εργαλειοποιήθηκαν στον βωμό υλοποίησης του εθνικού στρατηγικού σχεδιασμού στο Κυπριακό.
Οι ενέργειες των Τούρκων να διώξουν τους Τουρκοκυπρίους και να μετεγκαταστήσουν Τούρκους στα εδάφη τους, στοιχειοθετούν το έγκλημα του εποικισμού (άρθρο 8, παρ. 2, περ. b (viii)). Ο εποικισμός εντάσσεται στην κατηγορία των εγκλημάτων πολέμου κι άρα υπάγεται στη δικαιοδοσία του ΔΠΔ για απόδοση ποινικής ευθύνης στο διεθνές περιβάλλον.
Επιπρόσθετα, κατά τη μεταφορά των πληθυσμών, δεν συντελέστηκε μόνο το έγκλημα του εποικισμού, αλλά και της βίαιης εκδίωξης πληθυσμών, τόσο Eλληνοκυπρίων όσο και Τουρκοκυπρίων, όπως αυτή ορίζεται στο άρθρο 8, παρ.2, περ. a (vii).
Αξίζει να επισημανθεί πως τα παραπάνω τελούν υπό απαγόρευση και από τις Συμβάσεις της Γενεύης του 1949 και, συγκεκριμένα, από την 4η που αφορά την προστασία των αμάχων.
4. Βίαιη μετακίνηση πληθυσμού
Το άρθρο 7, στην παράγραφο 1, περ. d κάνει λόγο για το έγκλημα της εκτόπισης ή βίαιης μετακίνησης πληθυσμού, που συνιστά έγκλημα κατά της ανθρωπότητας. Η τουρκική απόβαση στη βόρεια Κύπρο ώθησε πάνω από 200.000 Ελληνοκυπρίους[2] να εγκαταλείψουν τις πατρογονικές τους εστίες, ενέργεια που πληροί την αντικειμενική υπόσταση του ως άνω εγκλήματος. Στο σημείο αυτό πρέπει να διερευνήσουμε αν πληρείται και η υποκειμενική υπόσταση του εγκλήματος. Δυνάμει του άρθρου 30, η υποκειμενική υπόσταση απαιτεί γνώση και πρόθεση του αυτουργού να επέλθει μια συγκεκριμένη συνέπεια. Εν προκειμένω, η βίαιη μετακίνηση των Ελληνοκυπρίων ήταν μέρος μιας ευρύτερης κυβερνητικής πολιτικής που στόχευε μέσω της εκδίωξης των πληθυσμών να συσπειρώσει τους Τουρκοκυπρίους στο βόρειο τμήμα και να θεμελιώσει de facto κατοχή σε αυτό, κάνοντας πιο εύκολο το όνειρο της διχοτόμησης.
5. Εθνοκάθαρση
Με τον όρο εθνοκάθαρση εννοούμε τη βίαιη εκδίωξη αμάχων που ανήκουν σε μια συγκεκριμένη ομάδα από μια περιοχή. Για το έγκλημα αυτό χρειάζεται να υπάρχει δόλος του αυτουργού και, μάλιστα, ειδικός (dolus specialis), δηλαδή συνειδητοποίηση του γενικότερου πλαισίου με το οποίο σχετίζεται το αδίκημα. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, μετά τη δεύτερη προσφυγή της Κύπρου κατά της Τουρκίας, υπογράμμισε πως οι ενέργειες της Τουρκίας είχαν στόχο τους Ελληνοκυπρίους εξαιτίας της εθνοτικής τους προέλευσης, της θρησκείας και της φυλής τους, ενώ αυτό περιεχόταν σε έναν ευρύτερο στρατηγικό σχεδιασμό εκδίωξής τους από το βόρειο τμήμα της Κύπρου και, στη συνέχεια, την εγκατάσταση των Τουρκοκυπρίων σε αυτά τα εδάφη. Η Επιτροπή δέχθηκε πως από τη στιγμή που η δραστηριότητα αυτή ήταν προσχεδιασμένη και εμπίπτει σε οργανωμένο σχέδιο, δεν αφορά μεμονωμένα περιστατικά και άρα πραγματώνει την υποκειμενική υπόσταση του εγκλήματος της εθνοκάθαρσης, που συνιστά έγκλημα κατά της ανθρωπότητας και η τέλεσή του διώκεται τόσο εν καιρώ πολέμου όσο και εν καιρώ ειρήνης.
6. Βίαιη εξαφάνιση προσώπων
Με το πέρας της εισβολής, χιλιάδες ονόματα Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων γράφτηκαν σε λίστες αγνοουμένων, με τους αριθμούς να αλλάζουν συχνά. Ανάμεσά τους βρίσκονται τόσο στρατιώτες όσο κι άμαχος πληθυσμός (ηλικιωμένοι, γυναίκες, παιδιά) που εξαφανίσθηκαν είτε κατά τις τουρκικές εχθροπραξίες, είτε έπειτα από τη σύλληψή τους από τις τουρκικές κατοχικές δυνάμεις, είτε αρκετές εβδομάδες μετά. Η αβεβαιότητα για την τύχη τους, οι μαρτυρίες ότι πολλοί από αυτούς ήταν ζωντανοί κατά τη σύλληψή τους και η αναφορά ονομάτων αυτών ως αιχμάλωτοι πολέμου προς ανταλλαγή οδήγησαν στη βάσιμη πεποίθηση ότι πιθανώς κάποιοι να βρίσκονται εν ζωή πολλά χρόνια έπειτα από την εισβολή. ΄
Ως προς την απόδοση ευθυνών για το ζήτημα των αγνοουμένων, από τη στιγμή που εντάσσεται σε έναν ευρύτερο κυβερνητικό σχεδιασμό που υλοποιείται με τη βοήθεια (ή την ανοχή) κυβερνήσεως (ακόμα και αν ασκεί de facto εξουσία), πληροί τη νομοτυπική μορφή του διεθνούς εγκλήματος της βίαιης εξαφάνισης προσώπων.
Τα παραπάνω έξι εγκλήματα, που διαπράχθηκαν από την Τουρκία στα εδάφη της Κυπριακής Δημοκρατίας από την εισβολή κι έπειτα, είναι απαράγραπτα. Τα βασανιστήρια, η καταστροφή θρησκευτικών και πολιτισμικών μνημείων, οι βιασμοί και οι ανθρωποκτονίες είναι τέσσερα επιπρόσθετα εγκλήματα που θα μελετηθούν σε επόμενη ανάλυση. Επιπλέον, κρίνεται αναγκαίο να μελετήσουμε αν το ΔΠΔ μπορεί ή όχι να θεμελιώσει δικαιοδοσία επί του συνόλου των εγκλημάτων της Τουρκίας και, κατ’ επέκταση, αν η Κυπριακή Δημοκρατία είναι σε θέση να ακολουθήσει την οδό της ποινικής δικαιοσύνης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Μάζης, Ιωάννης Θ. – Μπαλαφούτα Βιργινία Γ, Γεωπολιτική Πραγματικότητα στο Δίπολο Ελλάδος – Κύπρου: Λύσεις και Άλλοθι, Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2014
- Συρίγος, Άγγελος Μ., Ελληνοτουρκικές Σχέσεις, έκδοση 2η, Έκδ. Πατάκη, Αθήνα 2016
- Τσιλώνης, Βίκτωρ Π., Η δικαιοδοσία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2017
