Της Ειρήνης Διακρούση,
Η θηλυκότητα και το κάλλος είναι αξίες που οι ανθρώπινες κοινωνίες επαινούν διαχρονικά. Από τη θέα Αφροδίτη και την ωραία Ελένη έως τα σημερινά πρότυπα ομορφιάς, κατανοούμε πόσο μεγάλη σημασία δίνουμε στην εξωτερική γυναικεία εμφάνιση, την οποία, όμως, πολλές φορές θεωρούμε καταστροφική. Αυτό αποτελεί ένα ιδιαίτερα συνηθισμένο μοτίβο σε ταινίες του Χόλυγουντ, οι οποίες προβάλλουν γυναίκες που υπερέχουν σε συμβατικά θηλυκά χαρακτηριστικά, τα οποία αξιοποιούν ως όπλα για την εξυπηρέτηση των σκοπών τους. Βέβαια, το Χόλυγουντ δεν έχει παραμείνει σε μία απεικόνιση της υπερθηλυκότητας, αλλά έχει διαμορφώσει συγκεκριμένα μοτίβα χαρακτήρων.
Ο πρώτος και ο πιο γνωστός είναι αυτός της γυναίκας-σεξοβόμβας. Αποτελεί την ενσάρκωση της ιδανικής από την κοινωνία θηλυκότητας: συμβατικά όμορφο πρόσωπο με έντονες καμπύλες. Είναι επιφανειακή, υλίστρια και της αρέσει η αντρική προσοχή, που της δίνει ισχύ σε ένα πατριαρχικό σύστημα. Ο συγκεκριμένος τύπος ενσαρκώνει τις αντιφάσεις της κοινωνίας απέναντι στη θηλυκότητα: επαινεί τη σεξοβόμβα για την ομορφιά της, ενώ, ταυτόχρονα, «δαιμονοποιεί» τη σεξουαλικότητα και την υλιστικότητά της.
Αυτός ο τύπος πρωτοεμφανίστηκε στον κινηματογράφο, μέσα από ρόλους που έπαιξε η Jean Harlow τη δεκαετία του ’30. Η ταινία της Bombshell (=σεξοβόμβα), το 1933, δημιούργησε τον όρο αυτόν, που εμμέσως συγκρίνει την γυναικεία ομορφιά με όπλο μαζικής καταστροφής. Αποτελεί τύπο-ομπρέλα για άλλους δύο τύπους υπερθηλυκών χαρακτήρων: της “bimbo” και της “femme fatale”.
Η “bimbo” είναι ένας τύπος χαρακτήρα που κατέχει δύο χαρακτηριστικά: υπερέχει σε συμβατική ομορφιά από τις υπόλοιπες γυναίκες, ενώ μειονεκτεί σε νοημοσύνη από αυτές, καθιστώντας την αντικείμενο τόσο ζήλιας όσο και απέχθειας. Είναι ξανθιά με γαλάζια ματιά, συνήθως ψηλή, με έντονες καμπύλες και ένα υπερθηλυκό λουκ, που μπορεί να μην είναι φυσικό και αποτελεί τον αρχέτυπο του male gaze (δηλαδή, το πρότυπο ιδανικής γυναίκας των ετεροφυλόφιλων ανδρών). Ανεξάρτητα από το εάν είναι αφελής ή επιφανειακή, έχει ευτελείς στόχους, όπως τον εύκολο πλουτισμό. Σε αυτόν τον τύπο, οι γυναίκες αντικειμενοποιούνται είτε με την προβολή τους ως η εξώγαμη σχέση ενός ισχυρού άνδρα, είτε ως η σύζυγος-τρόπαιο, είτε ως η ανδρική φαντασίωση, είτε ως όχημα χυδαίων αστεϊσμών.
Ο τύπος αυτός εμφανίστηκε για πρώτη φορά σε ταινίες της δεκαετίας του ’50, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τις περισσότερες ταινίες της Marilyn Monroe, ενώ έφτασε στην κορύφωσή του σε ταινίες των ’90s και των ’00s, με πρωταγωνίστριες πρώην κουνελάκια του Playboy, όπως η Pamela Anderson και η Anna Nicole Smith.
Η femme fatale θα μπορούσαμε να πούμε ότι αποτελεί μια αντίθεση στον τύπο της bimbo. Femme fatale στα γαλλικά σημαίνει θανάσιμη γυναίκα, γιατί οι απεικονίσεις της στο κλασικό Χόλυγουντ έφερνε την καταστροφή των ανδρών. Είναι συμβατικά όμορφη, συνήθως με σκουρόχρωμα μαλλιά, μαγνητική και ακαταμάχητη. Είναι έξυπνη και έχει μια ρεαλιστική αντιμετώπιση του κόσμου. Στην κλασική της εκδοχή, οι στόχοι της είναι ευτελείς, όπως η δόξα και το χρήμα. Παραδοσιακά, αποτελεί τον «κακό» της ιστορίας και τιμωρείται με θάνατο ή φυλάκιση. Σε πιο σύγχρονες, όμως, απεικονίσεις της, πολλές φορές αποδεικνύεται ότι δεν ήταν κακιά, αλλά μυστηριώδης, επιφυλακτική και αποφασιστική. Χαρακτηριστικά παραδείγματα του κλασικού Χόλυγουντ είναι αρκετές ταινίες της Rita Hayworth (π.χ. Gilda) και της Elizabeth Taylor, ενώ του σύγχρονου Χόλυγουντ της Angelina Jolie.
Πάντως, αυτός ο φόβος για τη γυναικεία σεξουαλικότητα οδήγησε στη δημιουργία femme fatale χαρακτήρων που είναι στην πραγματικότητα είτε δαίμονες, όπως η Jennifer (Megan Fox) στο Jennifer’s Body, είτε υβρίδια μεταξύ ανθρώπου και ζώου, όπως η Catwoman (Michelle Pfeiffer) στο Ο Μπάτμαν Επιστρέφει.
Αυτός ο τύπος έφτασε στο απόγειό του με τις ταινίες του ’40 και του ’50, καθώς εξέφραζε τους ανδρικούς φόβους κατά τη μεταπολεμική περίοδο, που δημιούργησε η είσοδος των γυναικών στους εργασιακούς χώρους. Στις σύγχρονες απεικονίσεις αυτού του μοτίβου, εκφράζεται η κοινωνική δυσφορία απέναντι στη γυναίκα καριέρας.
Ο δεύτερος τύπος είναι το mean girl, που είναι δημοφιλέστατος σε εφηβικές ταινίες και σειρές. Πρωτοεμφανίστηκε τη δεκαετία του ’70, ενώ έφτασε στην κορύφωσή του στα ’90s και τα ’00s. Αποτελεί την queen bee του λυκείου της, είναι ιδιαίτερα ευφυής, επιδέξια, όμως, ταυτόχρονα, χειριστική και αλαζόνας. Είναι συμβατικά όμορφη, πολύ αδύνατη, αγαπάει το ροζ, φοράει μοντέρνα και ακριβά ρούχα, ενώ, συγχρόνως, είναι ιδιαίτερα fashion-forward και καθιερώνει νέες τάσεις. Το status quo της κοινωνικής ιεραρχίας στην πραγματικότητα την καταπιέζει, αλλά αυτή συνεχίζει να το αναπαράγει, διότι θέλει να παραμείνει στην κορυφή. Χαρακτηριστικά παραδείγματα του mean girl αποτελούν η Regina George (Rachel McAdams) από το “Mean Girls” και η Blair Waldorf (Leighton Meester) από το “Gossip Girl”.
Το πρόβλημα με αυτές τις διαφορετικές προβολές της υπερθηλυκότητας από το Χόλυγουντ είναι η αναπαραγωγή ενός φαύλου κύκλου στερεοτύπων, καθώς αυτές οι παραστάσεις εισχωρούν τόσο βαθιά στην κοινωνική συνείδηση και, έπειτα, επανατροφοδοτούν τα σενάρια των ταινιών. Αυτά τα στερεότυπα διαφέρουν ανά τύπο.
Στις περισσότερες ταινίες, οι bimbos είναι ξανθιές και οι femme fatales μελαχρινές. Αυτή η οπτική διαφοροποίηση ενισχύει τη διάδοση του στερεοτύπου ότι «ξανθοί – ξανθιές είναι χαζές». Επιπλέον, μεταδίδουν την αντίληψη ότι μια γυναίκα, για να είναι όμορφη και επιθυμητή, πρέπει να ανταποκρίνεται στο male gaze, ενώ η κοινωνία θεωρεί ότι η συμβατική ομορφιά δεν μπορεί να συμβαδίζει με την ευφυΐα και αντιμετωπίζει αυτές τις γυναίκες εχθρικά. Αυτή η επίκριση είναι εντονότερη σε γυναίκες που δεν επιθυμούν την κλασική οικογενειακή ζωή, καθώς στην κοινωνική συνείδηση η θηλυκότητα είναι ταυτισμένη με τη μητρότητα.
Πολλές φορές ακούμε το αντεπιχείρημα ότι, πράγματι, οι συμβατικά ελκυστικές γυναίκες είναι επιφανειακές, με ευτελείς στόχους και στερούνται πνευματικότητας. Είναι, όμως, αυτό γυναικείο χαρακτηριστικό ή μήπως μια γενικότερη παθογένεια της κοινωνίας μας; Επίσης, μην παραβλέπουμε ότι ζούμε σε έναν κόσμο συστημικής ανισότητας και πως οι γυναίκες, ειδικά αυτές που ανήκουν στα μικρομεσαία και κατώτερα στρώματα, αντιμετωπίζουν αντικειμενικές δυσκολίες για τη βελτίωση της κατάστασής τους και εμμέσως πιέζονται να χρησιμοποιήσουν την εμφάνισή τους ως μέσο επιτυχίας. Προφανώς, δεν επικροτώ τη νοοτροπία του εύκολου πλουτισμού, απλά μας προτρέπω να βλέπουμε τα πράγματα σφαιρικότερα.
Βέβαια, δεν θα μπορούσαμε να παραλείψουμε την προβληματική απεικόνιση του mean girl. Ο συγκεκριμένος τύπος χαρακτήρα αποτελεί συνήθως τον αγαπημένο των θεατών στην ταινία, κυρίως γιατί έχει μια Χ εμφάνιση, είναι αλαζόνας, με ηγετικές ικανότητες και όλοι θέλουν να τη μιμηθούν. Αυτός είναι και ο λόγος που η Blair και η Regina βρίσκουν ευρύτατη αποδοχή στα κοινωνικά δίκτυα και όλοι παραβλέπουν την κακή και χειριστική συμπεριφορά τους. Έτσι, μεταδίδονται στους εφήβους επιφανειακά πρότυπα και δημιουργείται μια αρνητική εικόνα για τα έφηβα κορίτσια. Τα κορίτσια αυτά είναι χαρισματικά και γεμάτα ανεκμετάλλευτες δυνατότητες, τις οποίες η πλοκή της ιστορίας τις αναλώνει σε πισώπλατες μαχαιριές και σε αγόρια.
Τέλος, δεν θα ήθελα να δώσω την εντύπωση ότι περιμένω αμιγώς ηθικούς και αγαθούς χαρακτήρες να προβάλλονται από τις ταινίες – κάθε άλλο. Αυτό που περιμένω είναι να σταματήσει αυτή η συνεχής επανάληψη των γνωστών μανιέρων και των στερεοτυπικών απεικονίσεων των συμβατικά θηλυκών γυναικών, που βλέπουν τους ανθρώπους μέσα από ασπρόμαυρους φακούς. Θα ήθελα να δω περισσότερες διαφορετικές γυναίκες σε ρόλους που παραδοσιακά παίζουν ηθοποιοί που ανταποκρίνονται στο male gaze. Θα ήθελα να δω μια βαθύτερη ψυχογράφηση των γυναικών και των κοριτσιών στις ταινίες, που θα δώσει μία άλλη οπτική στην πλοκή της ιστορίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- The Bombshell Trope Explained, youtube.com. διαθέσιμο εδώ
- The Bimbo Trope Explained- Reclaiming The Label, youtube.com, διαθέσιμο εδώ
- The Femme Fatale Trope Explained, youtube.com, διαθέσιμο εδώ
