Του Νίκου Διονυσάτου,
Τη δεκαετία του ’70, η αποικιοκρατία πλέον, εν πολλοίς, αποτελούσε μια πτυχή της ύπαρξης των χωρών της Δύσης που ανήκε στο παρελθόν. Μεταξύ 1945 και 1970, τα αποικιακά μεγαθήρια, όπως η Γαλλία και η Βρετανία, είχαν εγκαταλείψει τις τεράστιες αποικιακές τους κτήσεις στην Ασία και, κυρίως για την ιστορία που μας απασχολεί εδώ, στην Αφρική. Στις αρχές της δεκαετίας του ’70, ολόκληρη σχεδόν η Μαύρη Ήπειρος είχε απελευθερωθεί, με μερικές, ωστόσο, εξαιρέσεις, όπως οι τελευταίες εναπομείναντες κτήσεις της Ισπανίας του Franco, τα καθεστώτα τύπου απαρτχάιντ, αλλά και οι περιοχές που εξακολουθούσαν να τελούν υπό τον έλεγχο της πορτογαλικής αποικιακής αυτοκρατορίας. Η Πορτογαλία, μετά από πάνω από τέσσερις δεκαετίες στρατιωτικής δικτατορίας σε εκείνο το σημείο, ήταν η τελευταία ευρωπαϊκή δύναμη που αρνιόταν πεισματικά να εγκαταλείψει τις βλέψεις της για εκμετάλλευση της Αφρικής. Σύμφωνα με το αφήγημα της χούντας των Salazar και Gaetano, η Πορτογαλία δεν είχε αποικίες, αλλά υπερπόντιες περιφέρειες σε διάφορες ηπείρους, στα πρότυπα της Γαλλίας. Αυτό, φυσικά, απείχε παρασάγγας από την πραγματικότητα.
Οι κτήσεις της Πορτογαλίας, στο σύνολό τους σχεδόν, τις δεκαετίες του ’60 και του ’70, βρίσκονταν σε πλήρη εξέγερση εναντίον των αποικιακών τους δυναστών. Οι Πορτογάλοι έποικοι βρίσκονταν πλέον απομονωμένοι στα αστικά κέντρα των αποικιών, καθώς στην ύπαιθρο μαινόταν ένας διαρκής ανταρτοπόλεμος με ομάδες μαύρων κομμουνιστών, που δρούσαν σε πολλά μέτωπα, ενώ, παράλληλα, η συντήρηση των αποικιών, κατά τα τελευταία χρόνια της δικτατορίας, απορροφούσε περίπου το 40% του ετήσιου κρατικού προϋπολογισμού της Πορτογαλίας. Μάλιστα, οι εξεγέρσεις των αποικιών ήταν τόσο σφοδρές και επιτυχείς στα αρχικά τους στάδια, που στις αρχές της δεκαετίας του ’60, αξιοποιώντας και το ιδεολογικό της περιεχόμενο φυσικά, η χούντα επέβαλλε υποχρεωτική τριετή και, αργότερα, τετραετή στράτευση για όλους τους άντρες. Σχεδόν το σύνολο όσων πήγαιναν φαντάροι κατέληγαν, λοιπόν, να πολεμούν για χρόνια στις ζούγκλες των αφρικανικών επαρχιών του καθεστώτος που τους είχε επιστρατεύσει. Μια από αυτές τις αποικίες, λοιπόν, ήταν και η Ανγκόλα, που μαζί με τη Μοζαμβίκη, αποτελούσαν τα καμάρια του πορτογαλικού αποικιακού συστήματος.
Η πορτογαλική παρουσία στην Ανγκόλα, εκτός από την τεράστια συμβολική της αξία, μιας και αποτελούσε κτήση του μικρού κράτους της Ιβηρικής ήδη από τον 15ο αιώνα, διέθετε και μια εξίσου ζωτικής σημασίας οικονομική πτυχή. Η αφρικανική αυτή χώρα, περίπου 15 φορές μεγαλύτερη σε έκταση από τη μητροπολιτική Πορτογαλία, είναι εξαιρετικά πλούσια σε καλλιεργήσιμη γη, διαμάντια και το πιο εξέχον από όλα, πετρέλαιο, χρήσιμο τόσο για τους Πορτογάλους όσο και για τη νοτιοαφρικάνικη λευκή κυβέρνηση, που είχε πολύ στενές σχέσεις με αυτούς. Η δικτατορία στη Λισαβόνα, όμως, δε θα μπορούσε να κρατήσει για πάντα και, έτσι, την άνοιξη του 1974, μετά την Επανάσταση των Γαρυφάλλων, η δημοκρατία επέστρεψε μετά από συνολικά 48 χρόνια στην Πορτογαλία. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα και την άμεση απόσυρση της χώρας από τις περισσότερες αποικίες της, άτακτα και ανοργάνωτα, κάτι που οδήγησε αφενός στη μαζική και απότομη παλιννόστηση περίπου 2 εκατομμυρίων Πορτογάλων εποίκων προς τη μητρόπολη και αφετέρου στην κατάληψη της εξουσίας των χωρών αυτών κατά κανόνα από απολυταρχικές μαρξιστικές δικτατορίες. Στην περίπτωση της Ανγκόλας, μάλιστα, τα πράγματα ήταν πιο σύνθετα, καθώς ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του ’60 δρούσαν εντός της δύο μεγάλες αντιστασιακές αντιαποικιακές οργανώσεις, το MPLA και η UNITA.
To MPLA ήταν ένα καθαρά μαρξιστικό-λενινιστικό κόμμα, με έντονα εθνικιστικά εθνικοαπελευθερωτικά χαρακτηριστικά, ενώ αντίθετα η UNITA, αν και ξεκίνησε ως μαοϊκή αριστεριστική οργάνωση, στηριζόμενη από την Κίνα, μετά την ανεξαρτησία της Ανγκόλας, το 1975, η οποία συνέπεσε με τις τελευταίες ημέρες του Mao, γρήγορα μετατράπηκε σε μια δεξιά οργάνωση, η οποία, μάλιστα, άλλαξε και διεθνείς χορηγούς. Αμέσως μετά την ανεξαρτησία, την εξουσία ανέλαβε το MPLA, εγκαθιδρύοντας μονοκομματικό κομμουνιστικό καθεστώς, κάτι το οποίο προκάλεσε, φυσικά, τις αντιδράσεις του Δυτικού παράγοντα. Οι Η.Π.Α. με οικονομικά μέσα αρχίζουν να στηρίζουν έμπρακτα την UNITA, ενώ και η ρατσιστική κυβέρνηση της Νότιας Αφρικής στέλνει στρατιωτικές ενισχύσεις στην Ανγκόλα, προκειμένου να απωθηθεί ο κομμουνιστικός κίνδυνος. Οι Σοβιετικοί στήριξαν κι εκείνοι τους συμμάχους τους και ο πόλεμος κλιμακώθηκε κατά τα επόμενα χρόνια, με την εμπλοκή και της Κούβας, μέσω προσωπικών παρεμβάσεων του Fidel Castro, για την αποστολή τόσο κουβανικών στρατευμάτων στη μακρινή αφρικανική χώρα όσο και συμβούλων, γιατρών και υλικοτεχνικών πόρων. Ο εμφύλιος της Ανγκόλας εξελισσόταν ολοένα και πιο βίαιος μέσα στη δεκαετία του ’80 και, τελικά, με τη δύση του Ψυχρού Πολέμου, την περίοδο 1987-89, το MPLA επικρατεί πλήρως, αν και λίγο αργότερα, στις αρχές της δεκαετίας του ’90, θα αναγκαστεί από τις καταστάσεις να εξελίξει κάπως τον σκληρό μαρξιστικό του πυρήνα, με αποτέλεσμα το 1992 να οργανωθούν οι πρώτες πολυκομματικές εκλογές, για την εκλογή Κοινοβουλίου και Προέδρου. Το MPLA σαρώνει παντού, με έντονες κατηγορίες για βία και νοθεία, ενώ η UNITA εκλέγεται δεύτερο κόμμα.
Δυστυχώς, οι βαθιές ανισότητες, τα εθνοτικά μίση και οι ιδεολογικές διαφοροποιήσεις μέσα στη χώρα δεν είχαν εκλείψει κι έτσι, μετά το φιάσκο των πρώτων ελεύθερων εκλογών, οι θεσμοί αυτοί ξανακαταργούνται και ο εμφύλιος πόλεμος ξεκινάει εκ νέου για τα επόμενα 10 περίπου χρόνια. Ο θάνατος του ιδρυτή, πρώτου και μοναδικού ηγέτη της UNITA, Jonas Savimbi, από ενέδρα του κυβερνητικού στρατού το 2002, ουσιαστικά θα θέσει ένα άτυπο τέλος στον εμφύλιο πόλεμο, ξανά με νίκη του MPLA. Το 2008, έγιναν οι πρώτες βουλευτικές εκλογές και το 2012, οι πρώτες προεδρικές εκλογές ξανά, ενώ από τον Ιανουάριο του 2010 υιοθετήθηκε ένα νέο, δημοκρατικό Σύνταγμα, έπειτα από διεθνείς πιέσεις. Προφανώς, και στις δύο εκλογικές αναμετρήσεις κέρδισε συντριπτικά το MPLA, αν και η νομιμοποιημένη UNITA αύξησε τα ποσοστά της. Ο Πρόεδρος της χώρας από το 1979 και επικεφαλής του MPLA, José Eduardo dos Santos, είχε γεράσει πλέον, και τη δεκαετία του 2010, με τη σταδιακή εγκαθίδρυση της δημοκρατίας και της διεθνούς νομιμότητας στην Ανγκόλα, είχε αρχίσει να γίνεται μεγάλη συζήτηση σχετικά με τη διαδοχή του. Έτσι, ο γηραιός αριστερός Πρόεδρος, τον Δεκέμβριο του 2016, ανακοίνωσε τη συνταξιοδότησή του μετά τις εκλογές του καλοκαιριού του 2017, στις οποίες Πρόεδρος εξελέγη ο διάδοχός του στην ηγεσία του MPLA και μέχρι πρότινος Υπουργός Άμυνας, João Manuel Gonçalves Lourenço. Η διαδοχή του Dos Santos από τον Lourenço αποτέλεσε για πολλούς ένα σημάδι αλλαγής, παρά τη σταθερή επιτυχία, την οποία εξακολουθούσε να παρουσιάζει και στις εκλογές του 2017 το MPLA.
Οι όποιες ελπίδες για πραγματική οικονομική και κοινωνική εξέλιξη υπό την ανανεωμένη ηγεσία του MPLA γρήγορα διαψεύστηκαν. Παρά τον τεράστιο πλούτο που διαθέτει η χώρα, μέσω των διαμαντιών και του πετρελαίου, η διαφθορά, οι ιδεολογικές αγκυλώσεις και το διεθνές νεοαποικιοκρατικό σύστημα εμποδίζουν την πλειοψηφία του Ανγκολέζικου λαού να απολαύσει τα οικονομικά οφέλη από την αξιοποίηση των πόρων της χώρας. Παράλληλα, η έλλειψη πολιτικού πλουραλισμού έχει κουράσει τη σαφώς πιο μορφωμένη και φιλόδοξη νέα γενιά, μιας και η χώρα έχει κυβερνηθεί, δημοκρατικά ή μη, από μόνο ένα κόμμα από την ανεξαρτησία της μέχρι σήμερα, και, μάλιστα, το μεγαλύτερο μέρος αυτής της περιόδου και από έναν μόνο Πρόεδρο, τον Dos Santos, ο οποίος συμπτωματικά απεβίωσε σε ηλικία 79 ετών, στις 8 Ιουλίου 2022. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με την παγκόσμια κρίση, τις μεταβολές στις τιμές του πετρελαίου και τις επιπτώσεις της πανδημίας, έχουν οδηγήσει, τα τελευταία χρόνια, τα ποσοστά του MPLA να κατρακυλήσουν σε πολλές ανεξάρτητες δημοσκοπήσεις, ενώ στις εκλογές που έρχονται αυτόν τον Αύγουστο, αναμένεται μια πιθανή νίκη της UNITA, συνεργαζόμενη με έναν συνασπισμό αντιπολιτευόμενων κομμάτων, για πρώτη φορά στην ιστορία του αφρικανικού κράτους.
Εάν αυτές οι εξελίξεις δεν αμβλυνθούν από τη λογοκρισία και τη νοθεία, που επιστρατεύει το MPLA, και σε συνδυασμό με την ανατροπή του πολιτικού κατεστημένου και στη γειτονική Ζάμπια στις προεδρικές εκλογές του 2021, θα μπορούσαν να δώσουν έναν νέο πολιτικό αέρα στο νοτιότερο άκρο της Μαύρης Ηπείρου. Σίγουρα δεν πρόκειται να γίνουν πολιτικά και οικονομικά θαύματα σε μια ζώνη παραδοσιακής εκμετάλλευσης και καταδυνάστευσης από ξένες δυνάμεις, ωστόσο, έστω και εάν οι πολιτικές και ιδεολογικές γραμμές είναι αρκετά ασαφείς, σίγουρα το γεγονός ότι σε δύο σκληρά μονοκομματικά κράτη διαφαίνεται μάλλον μια «μεταπολίτευση» είναι κάτι αισιόδοξο για το μέλλον, τόσο των γειτονικών κρατών, όπως η Μποτσουάνα με το BDP, η Ζιμπάμπουε με το ZANU–PF, η Ναμίμπια με το SWAPO και η Μοζαμβίκη με το FRELIMO, όσο και των κρατών που αντιμετωπίζουν προβλήματα με τις δημοκρατίες τους παγκοσμίως. Ίσως το «πετρελαιοφόρο» της νοτιοδυτικής Αφρικής μπορεί να δείξει τον δρόμο για ένα νέο κύμα εκδημοκρατισμού και απελευθέρωσης από τον δεσποτισμό του παρελθόντος…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Angola Election 2022: ‘Dirty tricks’ as election nears, Deutsche Welle, Διαθέσιμο εδώ
- The painful legacy of Angola’s civil war, France 24, Διαθέσιμο εδώ
- José dos Santos, who led Marxist Angola to crony capitalism, dies, Al Jazeera, Διαθέσιμο εδώ
- Angola’s ruling party faces united opposition in upcoming poll. But it’s pushing back, The Conversation, Διαθέσιμο εδώ
