Του Θάνου Ρούτση,
Τα χρόνια μετά το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου (1918) μέχρι την έναρξη του Δευτέρου (1939) χαρακτηρίζονται ως Μεσοπόλεμος. Οι συνέπειες του Πρώτου, καθώς και η συνθήκη που υπογράφηκε και σηματοδότησε τη λήξη του, κατά πολλούς, αποτέλεσαν τις αιτίες της ανόδου της δημοτικότητας του φασισμού. Ο όρος πρωτοεμφανίστηκε στην Ιταλία του Mussolini και ετυμολογικά προέρχεται από τη λατινική λέξη fasces, το σύμβολο εξουσίας των δικαστών στην αρχαία Ρώμη. Ωστόσο, η πλειοψηφία των κινημάτων που αποκαλούνταν φασιστικά στην Ευρώπη του Μεσοπολέμου δεν χρησιμοποιούσαν αυτόν τον όρο, για να αυτοπροσδιοριστούν.
Ο όρος έχει χρησιμοποιηθεί περισσότερο από αντιπάλους των κινημάτων αυτών. Όπως όλες οι έννοιες στην πολιτική ανάλυση, ο όρος φασισμός αποτελεί ένα εννοιακό εργαλείο, που χρησιμεύει στην ανάλυση συγκεκριμένων πολιτικών φαινομένων. Δεν είναι, λοιπόν, απαραίτητο κάποιο φασιστικό κίνημα να έχει εξαγγείλει κάποιο πρόγραμμα ή να αυτοπροσδιορίζεται ως τέτοιο. Πέραν τούτου, όλα τα φασιστικά κινήματα διαφέρουν σε σημαντικό βαθμό το ένα από το άλλο, εντούτοις εμφανίζουν και αξιοσημείωτα κοινά χαρακτηριστικά. Για τη διευκόλυνση της έρευνας έχει καταρτιστεί, από τον Ernst Nolte, το «φασιστικό ελάχιστο» των έξι σημείων, που περιλαμβάνει τον αντιμαρξισμό, τον αντιφιλελευθερισμό, τον αντισυντηρητισμό, την αρχή της ηγεσίας, τον κομματικό στρατό και την επιδίωξη του ολοκληρωτισμού.
Όπως είναι φυσικό, τα πιο γνωστά φασιστικά κινήματα είναι αυτά της Ιταλίας και της Γερμανίας. Η δεύτερη είναι και η χώρα που «τελειοποίησε» το συγκεκριμένο πολιτικό κίνημα. Ωστόσο, αυτά δεν ήταν και τα μόνα τέτοιου είδους κινήματα που εμφανίστηκαν στα ευρωπαϊκά κράτη. Χαρακτηριστικό είναι πως τη στιγμή που ξεκινούσε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος υπήρχαν περισσότερα αυταρχικά, παρά κοινοβουλευτικά καθεστώτα. Τα περισσότερα, βέβαια, θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως ημιπλουραλιστικές μορφές δεξιών δικτατοριών. Ο αυταρχισμός των συγκεκριμένων καθεστώτων, φυσικά, δεν σήμαινε πως αυτά ήταν και φασιστικά, ωστόσο, είναι συνηθισμένο τα αυταρχικά καθεστώτα να μιμούνται κάποιες πλευρές του φασισμού. Αυτό που «παρακίνησε» τα συγκεκριμένα καθεστώτα να υιοθετήσουν διαφορετικούς βαθμούς «φαιστικοποίησης» ήταν η άνοδος του ναζισμού στη Γερμανία.
Στη Γαλλία, αν και αποτέλεσε πατρίδα της φιλελεύθερης δημοκρατίας και βγήκε από τον πόλεμο νικήτρια, πολλές προπολεμικές ομάδες αυταρχικής και εθνικιστικής κατεύθυνσης επιβίωσαν στη μεσοπολεμική περίοδο. Για παράδειγμα, η Ένωση της Γαλλίας, η Αντισημιτική Ένωση της Γαλλίας, η Action Française, είχαν όλες διαμορφωθεί στα τέλη του 19ου αιώνα. Αργότερα, το 1925 και 1933 αντίστοιχα, δημιουργήθηκαν οι Jeunesses Patriotes και Solidarité Française. Ωστόσο, καμία από αυτές τις ενώσεις ή ομάδες δεν ανήκε ειδολογικά στην κατηγορία των φασιστικών. Κυμαίνονταν όλες από τον αυταρχισμό μέχρι την άκρα ριζοσπαστική δεξιά.
Οι Croix de Feu ήταν το μεγαλύτερο και το πιο επιτυχημένο από τα δεξιά εθνικιστικά κινήματα. Έκανε την εμφάνισή του το 1927, ως μία συλλογικότητα βετεράνων, με στόχο την προώθηση ηθικών αξιών. Το 1931, ανέλαβε την ηγεσία ο François de La Rocque και μετασχημάτισε την ομάδα σε μία ένωση με περισσότερο πολιτικό χαρακτήρα και με ένστολη πολιτοφυλακή. Αυτός αποθάρρυνε τις προσπάθειες των μελών να μετατρέψουν το κίνημα σε μια οργάνωση φασιστικού τύπου. Το 1936, οι Croix de Feu αναδιοργανώθηκαν σε πολιτικό κόμμα, με την ονομασία Parti Social Français. Το κόμμα έλαβε ευρεία υποστήριξη από τις επιχειρήσεις και τον χρηματιστικό τομέα. Για σύντομη περίοδο υποστήριξε το καθεστώς του Vichy, αλλά μετά προσχώρησε στην αντίσταση.
Το μεγαλύτερο, καθαρά φασιστικού τύπου κόμμα που εμφανίστηκε στη Γαλλία κατά τη δεκαετία του 1930, ήταν οι Francistes του Marcel Bucard, που ιδρύθηκε το 1933. Ο Bucard δήλωνε ότι «ο φρανσισμός για τη Γαλλία είναι ό,τι και ο φασισμός για την Ιταλία». Προσπάθησε να αντιγράψει πιστά την ιταλική φόρμουλα, για αυτό και απέτυχε. Πιο σημαντικό από τους φρανσιστές, αλλά όχι καθαρά φασιστικό, ήταν το Parti Populaire Français, που οργανώθηκε το 1936 από τον Jacques Doriot. Είχε την οικονομική υποστήριξη από τις μεγάλες επιχειρήσεις. Αν και ξεκίνησε ως ένα φασιστικού τύπου κίνημα και δεν είχε πολιτοφυλακή, γρήγορα αποδέχθηκε πολλά από τα σύμβολα του φασισμού. Ο μετασχηματισμός του κόμματος σε πλήρως φασιστικό κίνημα θα ολοκληρωνόταν μόλις το 1940.
Στις Κάτω Χώρες, η κατάσταση ήταν διαφορετική, με τα φασιστικά και πρωτοφασιστικά κινήματα να έχουν μεγαλύτερη επιτυχία. Στο Βέλγιο, το 1924, ιδρύθηκε η Action Nationale από Βέλγους βετεράνους, η οποία απορροφήθηκε από τη Légion Nationale. Το 1927, την ηγεσία ανέλαβε ο Paul Hoornaert, ο οποίος σχημάτισε μια μικρή ένστολη πολιτοφυλακή φασιστικού τύπου. Το πιο αξιόλογο κίνημα φασιστικού τύπου στο Βέλγιο ήταν το Verdinaso, που ιδρύθηκε από τον Joris Van Severen το 1931. Στόχος ήταν η αναδημιουργία του ύστερου μεσαιωνικού βουργουνδικού κράτους, ωστόσο, είχε εχθρική στάση έναντι της Γερμανίας. Ο σημαντικότερος φασίστας ηγέτης του Βελγίου ήταν ο Léon Degrelle, ο οποίος ίδρυσε το δικό του κίνημα, το Christus Rex, το 1935. Ο ρεξισμός, εντούτοις, δεν ανήκε στα φασιστικού τύπου κινήματα. Ο μετασχηματισμός του σε τέτοιου είδους οργάνωση ολοκληρώθηκε πριν από το 1940.
Όσον αφορά την Ολλανδία, υπήρχε ένας αριθμός από φασιστικά κινήματα, επηρεασμένα πιο πολύ από τον ιταλικό φασισμό. Το Εθνικοσοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα των Κάτω Χωρών ιδρύθηκε το 1931. Πρόκειται για μια απομίμηση ξένων φασιστικών κινημάτων, αλλά στην πραγματικότητα ήταν σχετικά μετριοπαθές και κορπορατιστικό. Το κυριότερο, όμως, φασιστικό κίνημα των Κάτω Χωρών ήταν το Εθνικοσοσιαλιστικό Κίνημα, που ιδρύθηκε από τον Anton Mussert το 1931. Αντιπροσώπευε, εντούτοις, έναν πιο μετριοπαθή, ιταλικού τύπου φασισμό, πιο κατάλληλο για τη δημοκρατική κοινωνία των Ολλανδών. Υιοθέτησε όλα τα χαρακτηριστικά του φασισμού εκτός από τον ρατσισμό. Η φασιστικοποίησή του εντάθηκε, όταν κάποιες μερίδες του άρχισαν να διαδίδουν ρατσιστικά και αντισημιτικά δόγματα.
Στη Βόρεια Ευρώπη, κανένα από τα κινήματα φασιστικού ή ναζιστικού τύπου δεν προσέλκυσε μεγάλη λαϊκή βάση. Κανένα δεν κατάφερε να βρει συμμάχους με επιρροή σε άλλα κοινωνικά στρώματα. Αυτό κυρίως οφείλεται στο γεγονός πως όλες σχεδόν οι συνθήκες που αναφέρονται ως ενδεχόμενα προαπαιτούμενα για την ανάδυση του φασισμού, έλειπαν από τη Βόρεια Ευρώπη. Έτσι, η Βρετανική Ένωση Φασιστών, που δημιουργήθηκε το 1932 από τον Oswald Mosley, δεν κατάφερε να βρει απήχηση στον λαό της Μεγάλης Βρετανίας. Αν και προπαγάνδιζε υπέρ της ειρήνης και της ευημερίας, το 1936 υιοθέτησε τον αντισημιτισμό ως αποτέλεσμα του ακραίου εθνικισμού της. Η συνεχής αύξηση της βίας που συνόδευε τις δραστηριότητές της ήταν απεχθής στους περισσότερους Βρετανούς. Όταν ξεκίνησε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, το κόμμα διαλύθηκε.
Στη Σκανδιναβία, εμφανίστηκαν πολυάριθμες εθνικοσοσιαλιστικές ή δεξιές αυταρχικές ομάδες, καθώς και μιμητές του φασισμού. Η πιο σημαντική από τις σουηδικές συλλογικότητες έκανε την εμφάνισή της το 1924 και το 1930 έλαβε το όνομα «Σουηδικό Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα». Μία τάση μίμησης του ναζισμού, ωστόσο, άρχισε να λαμβάνει χώρα την περίοδο αυτή, προκαλώντας εσωτερικές εντάσεις, οδηγώντας το 1933 στον σχηματισμό του Εθνικοσοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος, με έντονη αντικαπιταλιστική γραμμή. Στη Δανία, η κυριότερη δύναμη ήταν το Δανικό Εθνικοσοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα, που οργανώθηκε το 1930 με βάση το ναζιστικό πρότυπο.
Στην Ισλανδία, το Ισλανδικό Εθνικιστικό Κίνημα σχηματίστηκε το 1933, εμπνευσμένο από τον ναζισμό. Είχε ρατσιστικά και αντισημιτικά στοιχεία και στόχος του ήταν μια κορπορατιστική δικτατορία. Το πιο σημαντικό, όμως, σκανδιναβικό πρωτοναζιστικό κόμμα ήταν το κόμμα Nasjonal Samling του Vidkun Quisling, στη Νορβηγία. Το κόμμα υιοθέτησε τον σκανδιναβικό ρατσισμό. Πρότεινε ένα κορπορατιστικό σύστημα για τη χώρα και οργάνωσε μια πολιτοφυλακή, που ονομάστηκε Hird. Γρήγορα άρχισε να κινείται όλο και πιο κοντά στη Γερμανία, η οποία και το χρηματοδοτούσε. Μεγαλύτερη απήχηση είχε στα μεσοαστικά στρώματα και στους κατοίκους των πόλεων. Το Κόμμα, αργά αλλά σταθερά, μετά το 1936 άρχισε να φθίνει.
Συνεχίζεται….
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Payne, Stanley (2000), Η Ιστορία του Φασισμού (1914-1945), μτφρ. Κωνσταντίνος Δ. Γεωρμάς, Αθήνα: Εκδ. Φιλίστωρ
- Hobsbawm, Eric (1995), The Age of Extremes: 1914-1991, London: Abacus
