Του Μενέλαου Γιώτη,
Είναι γεγονός πως για πάνω από μια δεκαετία οι αναπτυγμένες –και όχι μόνο– χώρες βίωσαν και συνεχίζουν να βιώνουν μια συνεχόμενη οικονομική κρίση. Το 2008 ξέσπασε ίσως η μεγαλύτερη χρηματοπιστωτική κρίση με αφετηρία τις Η.Π.Α., ενώ έπληξε και τις ευρωπαϊκές χώρες, με την Ελλάδα να παθαίνει τη μεγαλύτερη ζημιά. Από το 2010 έως το 2018, η ελληνική οικονομία μέτρησε τρία προγράμματα λιτότητας, από τα οποία γλίτωσε τη χρεοκοπία και την καταστροφή. Τα μνημόνια αυτά, ωστόσο, άφησαν πολλές πληγές τόσο στην κοινωνία όσο και στην οικονομία. Αυτό οφείλεται κυρίως στον τρόπο με τον οποίο αποφάσισαν οι κυβερνήσεις, η Ευρωπαϊκή Ένωση και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο να αντιμετωπίσουν τα οικονομικά αδιέξοδα που δημιούργησε η οικονομική κρίση. Ενάμιση χρόνο μετά από το ξέσπασμα της πανδημίας του Covid-19, η παγκόσμια οικονομία έχει να αντιμετωπίσει μια νέα δοκιμασία. Ταυτόχρονα με την πανδημία, κατά τη διάρκεια του 2021, ξεσπά και η κρίση που βιώνουμε αυτή την περίοδο, η οποία έχει γονατίσει ακόμα περισσότερο τα νοικοκυριά και τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Πρόκειται για την ενεργειακή κρίση και της ακρίβειας.
Η ενεργειακή κρίση και της ακρίβειας αποδεικνύουν, σε μεγάλο βαθμό, μία ακόμα αποτυχία του μηχανισμού της αγοράς, τόσο σε μικροοικονομικούς όσο και σε μακροοικονομικούς όρους. Κι αυτό, διότι σύμφωνα με τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα των χωρών του νότου (Ισπανία, Πορτογαλία, Ιταλία, Ελλάδα), κατά τη διάρκεια της χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008, εξαναγκάστηκαν να εφαρμόσουν πολύ δύσκολα προγράμματα δημοσιονομικής προσαρμογής. Ειδικά στην Ελλάδα εφαρμόστηκαν ίσως τα πιο βίαια και τα περισσότερα προγράμματα λιτότητας, που την οδήγησαν σε τεράστια μείωση του Ακαθάριστου Εγχωρίου Προϊόντος της (-25% σε 8 χρόνια). Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε πως αυτές οι χώρες μετατράπηκαν σε οικονομικά πειραματικά εργαστήρια της Σχολής του Σικάγο. Σε αυτό, ωστόσο, που πρέπει όλοι να συμφωνήσουμε είναι πως τα περισσότερα από αυτά τα πειράματα απέτυχαν συντριπτικά. Και το συμπέρασμα που προκύπτει είναι πως, στις καπιταλιστικές κρίσεις, το «αόρατο χέρι» της αγοράς δεν μπορεί να δώσει καμία σωστή οικονομική λύση υπέρ της πλειονότητας των ανθρώπων.
Η ενεργειακή κρίση και η ακρίβεια, που ανοίγουν άλλη μια πληγή στην ήδη ταλαιπωρημένη και πληγωμένη ελληνική οικονομία, μπορεί να έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά και λίγο διαφορετικές αιτίες, όμως, όπως αναφέραμε παραπάνω, αποτελούν άλλη μια αποτυχία των αγορών να κρατήσουν την κατάσταση υπό έλεγχο. Με το τέλος του 20ού αιώνα και την έναρξη του 21ου αιώνα, οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές έχουν πλέον ηγεμονεύσει. Έτσι, στη μεγάλη οικονομική κρίση του 2008 έχουμε την πρώτη μεγάλη σύγκρουση δύο οικονομικών σχολών. Από τη μια, έχουμε την σχολή του Σικάγο (μονεταριστές), η οποία αποτελεί τη μήτρα του νεοφιλελευθερισμού και των πολιτικών λιτότητας. Aπό την άλλη, έχουμε την σχόλη του Keynes, του “New Deal” και των πολιτικών των στοχευμένων κρατικών παρεμβάσεων, που αποσκοπούν στην κοινωνική δικαιοσύνη και την προστασία της κοινωνίας. Ξεκινώντας από την πρώτη σχόλη που προαναφέραμε, τη σχολή του Σικάγο, προτάθηκαν οι λύσεις των εκτεταμένων ιδιωτικοποιήσεων, της βίαιης απορρύθμισης της αγοράς εργασίας και των τεράστιων περικοπών των δημοσίων δαπανών. Αυτό στηρίχθηκε στην πεποίθηση ότι πλέον η οικονομική πολιτική που θα πρέπει να ακολουθηθεί, για να αντιμετωπιστεί η οικονομική κρίση, θα έπρεπε να έχει ως προτεραιότητα, αποκλειστικά, την ευημερία των αριθμών, δίχως να δίνεται σημασία στο γενικό δημόσιο συμφέρον.
Στον αντίποδα, συνεχίζοντας με τη σχόλη των νεο-κεϋνσιανών πολιτικών και των σχετικών τρόπων αντιμετώπισης κρίσεων, έχουμε μια τελείως διαφορετική προσέγγιση. Αρχικά, καλό θα ήταν να επισημάνουμε πως οι κεϋνσιανές πολιτικές είχαν ξεθωριάσει. Δεδομένου ότι η σοσιαλδημοκρατία είχε αρχίσει να αντιμετωπίζει υπαρξιακό πρόβλημα και η παραδοσιακή – ριζοσπαστική Αριστερά δεν ασπαζόταν σε μεγάλο βαθμό τις θεωρίες του Keynes. Οι νεο-κεϋνσιανές πολιτικές δεν είχαν το απαραίτητο πρόσφορο έδαφος για να πείσουν ότι αποτελούν μια αξιόπιστη λύση. Οι πολιτικές αυτές σε μεγάλο βαθμό θυμίζουν το “New Deal”, το οποίο έσωσε από την ολική καταστροφή την αμερικανική οικονομία μετά το «Κραχ» του 1929 και οι θεωρίες του Keynes έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωσή του. Κύριος πυλώνας είναι οι στρατηγικές επιλογές κρατικών παρεμβάσεων, με σκοπό να διατηρηθεί μια ισορροπία ανάμεσα στη βιωσιμότητα των αριθμών και της κοινωνική συνοχής. Βασική προτεραιότητα τίθεται η προστασία των πιο αδύναμων και των ανέργων, με σκοπό την ανάκαμψη της οικονομίας, δημιουργώντας ένα περιβάλλον, στο οποίο όλα τα μέλη της κοινωνίας να μπορούν να συμβάλουν σε αυτό.
Το αποτέλεσμα στην πρώτη σύγκρουση των δυο αυτών σχολών, με το ξέσπασμα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 2008, ήταν να επικρατήσει η νεοφιλελεύθερη πολιτική, καθώς ήταν ήδη σε εξαιρετικά πλεονεκτική θέση. Οι αδύναμες και οι εξαρτημένες οικονομικά χώρες, άλλες από επιλογή άλλες εξ αναγκασμού, εφάρμοσαν εξαντλητικά –για τις κοινωνίες– προγράμματα λιτότητας. Οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές ταλαιπώρησαν τις κοινωνίες σε τέτοιο βαθμό που, περίπου μια δεκαετία αργότερα, με το ξέσπασμα της πανδημίας του Covid-19, αποδείχθηκε εκ των πραγμάτων πως η αγορά δεν μπορεί να τα ελέγξει όλα. Για παράδειγμα, στην Ελλάδα το νεοφιλελεύθερο σχέδιο του πρωθυπουργού, Κυριάκου Μητσοτάκη ήταν ότι θα ήταν προς όφελος των πολιτών να εισέλθει πιο δυναμικά και αποφασιστικά ο ιδιωτικός τομέας στο Εθνικό Σύστημα Υγείας, το οποίο μπήκε αναγκαστικά στον «πάγο». Κι αυτό, διότι το δημόσιο Ε.Σ.Υ. ως είχε, αποτέλεσε την πιο ασφαλή, αποτελεσματική και, εν τέλει, τη μοναδική επιλογή του λαού για να προστατευτεί από τον ιό και να σώσει τη ζωή του. Αυτό το γεγονός έδωσε στον κόσμο να καταλάβει πόσο ζωτικής σημασίας είναι να υπάρχει ένα ισχυρό κράτος, που θα έχει ως προτεραιότητα την προστασία των πολιτών. Με λίγα λόγια, το κοινωνικό κράτος –κράτος πρόνοιας– σε οικονομικούς και κοινωνικούς όρους ήρθε πάλι στο προσκήνιο και κέρδισε έδαφος έναντι της άλλης πλευράς.
Ταυτόχρονα, με την πανδημική κρίση σκάει, όχι προφανώς ουρανοκατέβατα, η μεγάλη κρίση της ακρίβειας (2021). Είναι αλήθεια πως η πανδημία προκάλεσε ένα μεγάλο σοκ στην παγκόσμια οικονομία, καθώς οι οικονομίες πάγωσαν και αυτό προκάλεσε μεγάλη σύγχυση στις αγορές, τόσο από την πλευρά της ζήτησης όσο και από την πλευρά της προσφοράς. Η κρίση της ακρίβειας έχει εξαπλωθεί παντού. Στα καύσιμα, στα τρόφιμα, στο ρεύμα, καθώς και ο πόλεμος στην Ουκρανία πρόκειται να παίξει καθοριστικό ρόλο, μόλις οι συνέπειες εκδηλωθούν πλήρως. Σε αυτή τη νέα, αλλά διαδοχική κρίση, οι περισσότερες χώρες, έχοντας πάρει πολλά μαθήματα από το παρελθόν, δείχνουν να έχουν μάθει σε μεγάλο βαθμό από τα λάθη τους και αντιμετωπίζουν τη νέα κρίση διαφορετικά. Χαρακτηριστικές επιλογές, πλέον, είναι η ουσιαστική στήριξη του εισοδήματος, είτε μέσω της αύξησης των μισθών είτε με βασικές μειώσεις φόρων σε καύσιμα και σε προϊόντα πρώτης ανάγκης. Επιπλέον, όλα αυτά συνδυάστηκαν με ένα κράτος ισχυρό, ευνοϊκό προς τον πολίτη και με γενναία αύξηση και στήριξη των δημοσίων επενδύσεων.
Τα παραπάνω γεγονότα αποτελούν μια νέα αρχή και μια νέα στροφή στις πολιτικές των κρατικών παρεμβάσεων, με γνώμονα πάντα τις νεο-κεϋνσιανές θεωρίες, οι οποίες σαφώς και κέρδισαν πρόσφορο έδαφος. Οι οικονομικά φιλελεύθερες ιδέες καλούνται να βρουν έναν νέο δρόμο, διαφορετικό σε πολλά σημεία από τον βάρβαρο νεοφιλελευθερισμό. Είναι βέβαιο πως το «σημείο ισορροπίας» των δύο τάσεων ακόμα πλάθεται, καθώς η πραγματικότητα που βιώνουμε έχει πολλές ανατροπές κάθε μέρα σε οικονομικούς, αλλά και κοινωνικούς όρους. Ένα είναι σίγουρο, πως στο τέλος της κάθε ημέρας οι δυο αυτές «σχολές» θα είναι παρούσες και θα αναπλάθονται ανάλογα με τις οικονομικές και κοινωνικές ανάγκες και θα παλεύουν για την ηγεμονία των οικονομικών πολιτικών τους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Η Κεϋνσιανή προσέγγιση της αγοράς εργασίας και της ανεργίας, socialpolicy.gr, διαθέσιμο εδώ
- Σχολή του Σικάγου, el.economy-pedia.com, διαθέσιμο εδώ
- Neoliberalism, corporatefinanceinstitute.com, διαθέσιμο εδώ
