Του Γιώργου Σαλπιγγίδη,
Η νεότερη ιστορία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας έχει βαθιά χαραγμένο το στίγμα του κινήματος των Νεοτούρκων, που άματι εμφάνισή τους άλλαξαν τον ρου της Ιστορίας, τόσο για την ίδια την αυτοκρατορία όσο και γενικότερα για τον Βαλκανικό χώρο. Ποιοι ήταν, όμως, αυτοί, πού και ποτέ εμφανίστηκαν και ποια ήταν η δράση τους, σε τι αποσκοπούσε αυτή τους η συγκέντρωση; Για να αρχίσουμε να απαντάμε σε αυτά και άλλα ερωτήματα, που ενδεχομένως μπορεί να προκύψουν, ας τοποθετηθούμε στον χρόνο και στον τόπο. Η εκδήλωση του κινήματος ξεκίνησε στις αρχές Ιουλίου 1908, όταν κάποιοι αξιωματικοί του Γ` Σώματος Στρατού της Οθωμανικής Μακεδονίας συγκεντρώθηκαν και ζητούσαν την επαναφορά του Συντάγματος του 1876. Επικεφαλής του κινήματος ήταν οι Ενβέρ, Ταλαάτ και Τζεμάλ. Στην αρχή, οι Νεότουρκοι είχαν έντονη επιρροή από το πνεύμα της Γαλλικής Επανάστασης, γι’ αυτό κι είχαν ως συνθήματα την Ελευθερία (Hurriyet), Ισότητα (Musavat) και Δικαιοσύνη (Adalet), ενώ επεδίωκαν και τον περιορισμό της εξουσίας του σουλτάνου, έτσι ώστε να δημιουργηθεί ένα σύγχρονο δυτικό κράτος. Ο σουλτάνος Αμπντούλ Χαμίτ Β` αναγκάστηκε να υποχωρήσει σε αυτές τις απαιτήσεις των εξεγερμένων και άνοιξε, έτσι, τον δρόμο για την ενδυνάμωση του κινήματος.
Αυτές οι ενέργειες του κινήματος βρήκαν στην αρχή σύμφωνους τους μη μουσουλμάνους κατοίκους της αυτοκρατορίας, πιστεύοντας πως και στο μέλλον θα ίσχυαν οι διακηρύξεις του κινήματος για ισότητα και ελευθερία. Οι Έλληνες του Πόντου στο άκουσμα της είδησης για την επικράτηση των Νεοτούρκων είχαν ανάμεικτα συναισθήματα, καθώς υπήρχαν αυτοί που θεωρούσαν πως θα είχε ευνοϊκή κατάληξη η ιστορία αυτή κι άλλοι που τάσσονταν με μια πιο ρεαλιστική προσέγγιση και διέβλεπαν τον κίνδυνο που ερχόταν. Πράγματι, η τελευταία άποψη ήταν, δυστυχώς, και αυτή που επικράτησε, αφού, μετά από την επικράτησή τους, χωρίστηκαν σε δυο μεριές, η μια ήταν υπέρ της συνέχισης της προόδου, ενώ η άλλη μερίδα διατύπωσε μια πιο επιθετική και εθνικιστική τακτική, θέλοντας να αφανίσει όλες τις μη μουσουλμανικές ομάδες, προβάλλοντας λίγα χρόνια αργότερα το σκεπτικό η Τουρκία για τους Τούρκους. Με αυτόν τον τρόπο, ξεκίνησαν οι διωγμοί κατά των χριστιανικών και εβραϊκών κατοίκων της αυτοκρατορίας και ανάμεσα σε αυτούς ήταν και οι Έλληνες του Πόντου.
Οι Έλληνες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας για μεγάλο διάστημα ζούσαν ειρηνικά με το μουσουλμανικό στοιχείο και μπορούσαν να αναπτυχθούν οικονομικά και πνευματικά, δίχως ιδιαίτερους περιορισμούς. Η επιδεξιότητά τους ήταν ικανή, έτσι ώστε σε σύντομο διάστημα να συγκεντρώσουν ένα σημαντικό μέρος του πλούτου και του εμπορίου, παραμερίζοντας τους μουσουλμάνους που είχαν αφιερωθεί στους παραδοσιακούς τρόπους παραγωγής. Αριθμητικά τα στοιχεία μπορεί να μην είναι πολύ ξεκάθαρα, ωστόσο, με βάση κάποιους υπολογισμούς που έχουν διενεργηθεί τα τελευταία χρόνια, με επίκεντρο τα αρχειακά έγγραφα της αυτοκρατορίας, ο αριθμός των Ελλήνων του Πόντου κυμαινόταν μεταξύ 312.000 και 454.000 και ήταν κατανεμημένοι σε έξι μητροπόλεις (Αμασεία, Νεοκαισάρεια, Χαλδία, Τραπεζούντα, Κολωνεία και Ροδόπολη). Ο τελευταίος αριθμός αποτελεί στοιχείο από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, που τοποθετούσε τον συνολικό αριθμό των Ελλήνων της Μικράς Ασίας σε 2.000.000 ψυχές.
Έτσι, ο σημαντικός αυτός αριθμός των Ελλήνων και οι δράσεις τους, που προαναφέρθηκαν, άρχισαν σταδιακά να ενοχλούν το κίνημα των Νεοτούρκων, που έβλεπε να συγκεντρώνεται ο πλούτος στα χέρια των «απίστων», με αποτέλεσμα να στοχεύουν είτε στον εκτουρκισμό τους είτε στη φυγή ή εξόντωσή τους. Κάπως έτσι, ξεκινά η πρώτη περίοδος των διωγμών, με τα μέτρα αρχικά που ελήφθησαν κατά των Ελλήνων της περιοχής να είναι η παρανομία και νοθεία στα τοπικά εκλογικά αποτελέσματα, η παρεμπόδιση του εμπορίου, που ήταν ζωτικής σημασίας για τους αεικίνητους Πόντιους ναύτες και εμπόρους, η κατάργηση των προνομίων στον εκπαιδευτικό χώρο, ο εκφοβισμός της κοινότητας και, τέλος, η υποχρεωτική στρατολόγηση του ανδρικού πληθυσμού στον οθωμανικό στρατό, σε θέσεις υψηλού ρίσκου, δίχως, παράλληλα, τη δυνατότητα εξαγοράς της θητείας και με σκληρές ποινές για τους παραβάτες.
Έτσι, θα μπορούσαμε να πούμε πως το διάστημα που κράτησε ο πρώτος διωγμός ξεκινά με την εμφάνιση των Νεοτούρκων, το 1908, και έφτασε μέχρι τις αρχές του Α` Παγκοσμίου Πολέμου, το 1914. Τα επόμενα χρόνια, οι διωγμοί αυτοί θα αποκτήσουν μεγαλύτερη συχνότητα και συστηματικότητα, εξωθώντας το ελληνικό στοιχείο σε φυγή από τις πατρογονικές τους εστίες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Αγτζίδης, Β. (2005), Έλληνες του Πόντου. Η γενοκτονία από τον τουρκικό εθνικισμό, Αθήνα: Εκδόσεις Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ανατολικής Αττικής
- Γιαννακόπουλους, Γ. Α. (2003), Ο Πόντος των Ελλήνων, Αθήνα: Εκδόσεις Έφεσος
- Γεωργανόπουλος, Ε. (2001), Το Νεοτουρκικό κίνημα και οι επιπτώσεις του στον Ελληνισμό του Πόντου, 1908-1914, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Κυριακίδη
- Παναγιωτόπουλος, Β. (2004), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000, τόμος 6, Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα
- Συρίγος, Α. και Χατζηβασιλείου, Ε. (2022), Μικρασιατική Καταστροφή, 50 ερωτήματα και απαντήσεις, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη
- Φωτιάδης, Κ. (2016), Η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός Οίκος Αντ. Σταμούλη
