Της Άννας-Μαρίας Παρασκευοπούλου,
Η Μονή Παμμακαρίστου αποτελεί μια από τις πιο σημαντικές βυζαντινές ορθόδοξες εκκλησίες της Κωνσταντινούπολης. Βρίσκεται στον λόφο πάνω από το Πατριαρχείο και τη Μεγάλη του Γένους Σχολή, εξέχον παράδειγμα της Παλαιολόγειας αρχιτεκτονικής. Σήμερα το παρεκκλήσι λειτουργεί σαν μουσείο.
Ειδικότερα, κατασκευάστηκε ανάμεσα στον 11ο και 12ο αιώνα μ.Χ. Ωστόσο, οι απόψεις διίστανται ανάμεσα στους μελετητές για το πότε ακριβώς θεμελιώθηκε και από ποιόν. Πολλοί ιστορικοί και αρχαιολόγοι αποδίδουν την αρχική κατασκευή στον Μιχαήλ Ζ` Δούκα (1071-1078), ενώ άλλοι στην Κομνήνεια περίοδο. Διαφορετική άποψη έχει ο Ελβετός μελετητής Ernest Mambury, ο οποίος πρότεινε πως η αρχική θεμελίωση έγινε τον 8ο αιώνα μ.Χ.
Αρχικά, το παρεκκλήσιο προστέθηκε στη νότια πλευρά της εκκλησίας κατά την πρώιμη Παλαιολόγεια περίοδο, αφιερωμένο στον Λόγο του Θεού. Κατασκευάστηκε το 1224 υπό την αιγίδα του Μιχάλη Γκλάβα Δούκα Ταρχανιώτη, στρατηγό του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου.
Η κύρια εκκλησία ανακαινίστηκε ταυτόχρονα, όπως διαπιστώθηκε από τη μελέτη του τέμπλου. Επίσης, υπάρχει μια υπέροχη αφιερωματική επιγραφή για τον Χριστό από τον ποιητή Μανουήλ Φίλη κατά μήκος του παρεκκλησίου μέσα και έξω.
Έπειτα, κατά τη διάρκεια των μεσοβυζαντινών χρόνων έγινε γυναικείο μοναστήρι. Ένα από τα σημαντικότερα και γνωστότερα βυζαντινά ψηφιδωτά βρίσκεται στον ναό της Παναγίας. Αυτό είναι η ψηφιδωτή φορητή εικόνα της Παναγίας Παμμακαρίστου. Πλέον έχει μεταφερθεί στο Φανάρι.
Αργότερα με την Πτώση της Κωνσταντινούπολης, το 1453, το Πατριαρχείο μεταφέρθηκε στη Μονή, όπου παρέμεινε μέχρι το 1857. Το 1601 ο Μουράτ Γ’ μετέτρεψε την εκκλησία σε τζαμί. Το ονόμασε Fethiye Camii (μτφρ: τζαμί της κατάκτησης), προς τιμήν της κατάκτησης της Γεωργίας και του Αζερμπαϊτζάν. Δυστυχώς, για να δημιουργηθεί περισσότερος χώρος για τις ανάγκες της προσευχής, πολλοί εσωτερικοί τοίχοι αφαιρέθηκαν.
Συγκεκριμένα, το καθολικό απαρτίζεται από τρία μέρη: τον κυρίως ναό με τον νάρθηκα στην αρχή, το παρεκκλήσιο στα νότια και το περιστώο που περιβάλλει τη βόρεια, νότια και δυτική όψη του ναού. Το καθολικό ανήκει στον σταυροειδή εγγεγραμμένο τύπο ναού. Ο νάρθηκας, τον οποίο φέρει, δημιουργήθηκε μετέπειτα. Ακριβώς κάτω από τον κυρίως ναό βρίσκεται μια μεγάλη κιονοστήρηκτη, καμαροσκεπής κινστέρνα. Η ανέγερση κτιρίων πάνω από κινστέρνες ήταν συνήθης πρακτική στην Κωνσταντινούπολη.
Το παρεκκλήσιο ανήκει στον εγγεγραμμένο τύπο με νάρθηκα. Πάνω από τον κεντρικό χώρο υψώνεται ένας μικρός τρούλος σε σφαιρικά τρίγωνα, που φέρονται από τέσσερις μαρμάρινους κίονες με πλούσιο ανάγλυφο διάκοσμο και ζωγραφισμένα κιονόκρανα. Ο νάρθηκας είναι διώροφος και στεγάζεται με δύο τρουλίσκους. Τέσσερα ή πέντε ταφικά αρκοσόλια υπάρχουν στο ισόγειό του. Μάλιστα, οι τονισμένες ψηλές αναλογίες του παρεκκλησίου είναι χαρακτηριστικές της περιόδου. Ο εξωτερικός διάκοσμος είναι, επίσης, αντιπροσωπευτικός της υστεροβυζαντινής αρχιτεκτονικής.
Στο β΄ μισό του 14ου αιώνα, η εκκλησία τροποποιήθηκε και πάλι, αυτή τη φορά με την προσθήκη ενός περίστωου που περιέτρεχε τη βόρεια, δυτική και νότια όψη της και περιέκλειε εν μέρει και τη δυτική πλευρά του παρεκκλησίου.
Βέβαια, ο εσωτερικός διάκοσμος της ανακαινισμένης από τον Μιχαήλ Γκλάβα Ταρχανιώτη εκκλησίας –κατά τον 13ο αιώνα– δεν σώζεται. Από τον ζωγραφικό διάκοσμο βρέθηκαν μόνο κάποιες σκηνές από τη ζωή της Παναγίας στον αρχικά εξωτερικό νότιο τοίχο.
Στο παρεκκλήσιο κυριαρχούν τα λαμπρά ψηφιδωτά, αναστηλωμένα από το Αμερικανικό Ινστιτούτο. Ο ψηφιδωτός διάκοσμος σώζεται κατά κύριο λόγο στα ανώτερα τμήματα των τοίχων, στις καμάρες και τον κεντρικό τρούλο. Μαζί με τα ψηφιδωτά από την Αγία Σοφία και τη Μονή της Χώρας, αποτελούν τα εντυπωσιακότερα δείγματα μνημειακής ζωγραφικής στην πρωτεύουσα.
Αναλυτικότερα, ο τρούλος του παρεκκλησίου είναι πτυχωτός και οι εικοσιτέσσερις πτυχές του είναι καλυμμένες με χρυσές ψηφίδες. Στις πτυχές εικονίζονται ολόσωμοι προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης, ενώ στο μετάλλιο της κορυφής εικονίζεται ο Χριστός Παντοκράτορας. Στην αψίδα του Βήματος αναπτύσσεται η σκηνή της Δέησης: ο Χριστός Υπεράγαθος εικονίζεται στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας, ενώ στα τύμπανα δεξιά και αριστερά εικονίζονται η Παναγία και ο Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος. Το σταυροθόλιο της αψίδας κοσμείται με μετάλλια από παραστάσεις των τεσσάρων Αρχαγγέλων: Μιχαήλ, Γαβριήλ, Ουριήλ και Ραφαήλ. Σκηνές του Δωδεκαόρτου κοσμούν τα τύμπανα των κεραίων του σταυρού· σώζονται δύο, η Βάπτιση και η Ανάληψη. Οι υπόλοιπες επιφάνειες καλύπτονται από απεικονίσεις μοναχών και ηγουμένων, καθώς και με γεωμετρικά και φυτικά κοσμήματα. Πρόκειται για ψηφιδωτά υψηλής ποιότητας, με λεπτές αποχρώσεις και ραδινές μορφές, ενδεικτικά του ενδιαφέροντος της υστεροβυζαντινής τέχνης για κλασικά πρότυπα.
Ανακεφαλαιώνοντας, η Μονή Παμμακαρίστου στην Πόλη είναι ένα από τα σπουδαιότερα βυζαντινά μνημεία της πρωτεύουσας. Κρίνεται ως άξιο αντιπροσωπευτικό δείγμα της Παλαιολόγειας περιόδου και φορέας ιστορίας της Βυζαντινής αρχιτεκτονικής.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Τάντσης, Αναστάσιος (2012), Η αρχιτεκτονική σύνθεση στο Βυζάντιο, Θεσσαλονίκη: University Studio Press
- Πανσελήνου, Ναυσικά (2010), Βυζαντινή Ζωγραφική: Η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες, Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτης
