Της Κατερίνας Αγγελοπούλου,
Καθημερινά, μας απασχολούν αμέτρητα ερωτήματα σχετικά με τα όρια στα οποία βαδίζουμε. Τι ορίζεται ως καλό και τι ως κακό; Πότε μια πράξη θεωρείται σωστή και πότε λανθασμένη; Είναι στη φύση του ανθρώπου να αναζητά απαντήσεις, οι οποίες θα καθορίσουν τον τρόπο δράσης του. Πολλές φορές, όμως, οι απαντήσεις στα ερωτήματα που τίθενται διερευνώνται με έναν πιο σύνθετο τρόπο: τη φιλοσοφική σκέψη.
Ένας από τους μεγαλύτερους διανοητές της φιλοσοφίας υπήρξε ο Αριστοτέλης. Ο Αριστοτέλης γεννήθηκε κατά το έτος 384 π.Χ. στα Στάγειρα Χαλκιδικής και έζησε μέχρι το 322 π.Χ., όποτε και απεβίωσε στη Χαλκίδα. Όντας μόλις δέκα εφτά ετών, άρχισε να φοιτά στην Ακαδημία, τη σχολή του εξίσου σπουδαίου φιλοσόφου, Πλάτωνα, ο οποίος άσκησε τεράστια επίδραση στη διαμόρφωση της φιλοσοφικής συνείδησης του νεαρού Σταγειρίτη. Μάλιστα, το γεγονός ότι η Ακαδημία υπήρξε τόπος συνάντησης σημαντικών λογίων της εποχής, με διαφορετικά επιστημονικά «πιστεύω», τον εφοδίασε ακόμα περισσότερο πνευματικά.
Σε διάστημα είκοσι ετών, ο Αριστοτέλης κατόρθωσε να ολοκληρώσει την επιστημονική του έρευνα και να ασχοληθεί με τη διδασκαλία. Ωστόσο, στο άκουσμα της είδησης του θανάτου του Πλάτωνα, έφυγε από την Ακαδημία και εγκαταστάθηκε στην Άσσο, μια πόλη στα παράλια της Μικράς Ασίας, αφήνοντας πίσω τη ζωή του στην Αθήνα και κλείνοντας την πρώτη περίοδο της φιλοσοφικής του δραστηριότητας. Στην Άσσο ξεκίνησε ένα νέο φιλοσοφικό ταξίδι, γεμάτο ενδιαφέρον για την ανακάλυψη του κόσμου των φυτών και των ζώων, το οποίο όμως γρήγορα έληξε, καθώς εγκαταστάθηκε στη Μακεδονία και ανέλαβε την αγωγή του Αλέξανδρου.
Λίγο αργότερα, το 335 π.Χ., επιστρέφει και πάλι στην Αθήνα που τόσο πολύ αγαπούσε, παρόλο που τον πίκραινε η «τέχνη» της συκοφαντίας, η οποία είχε πλέον ανθίσει στην πόλη. Τώρα, ξεκινάει τη διδασκαλία του στο Λύκειο, το δημόσιο γυμναστήριο στον Λυκαβηττό, όπου δίδασκαν συνήθως ρήτορες και σοφιστές. Πλήρως αφοσιωμένος και έπειτα από αδιάκοπη μελέτη, συγγράφει τα Ηθικά Νικομάχεια. Στο νέο αυτό συγγραφικό έργο, αναλύει τη φύση της αρετής, μέσω της οποίας, όπως υποστήριζε ο ίδιος, ο άνθρωπος μπορεί να φτάσει στην ευδαιμονία.
Η κάθε αρετή, κατά τον Αριστοτέλη, είναι μεσότης, είναι δηλαδή το μέσον ανάμεσα στα δύο άκρα, την υπερβολή και την έλλειψη, που έχουν και τα δύο αρνητικό χαρακτήρα. Μέσα από τα αντιθετικά ζεύγη που παραθέτει, γίνεται κατανοητό ότι η μεσότητα αποτελεί τη σωστή, την ενδεδειγμένη συμπεριφορά, η οποία επαινείται, γιατί μας οδηγεί στην αρετή. Το μέσον μπορεί να προσδιοριστεί βάσει δύο κριτηρίων: το αντικειμενικό και το υποκειμενικό.
Σύμφωνα με την αντικειμενική άποψη, μέσον είναι αυτό που ισαπέχει από τα δύο άκρα του πράγματος και θεωρείται αντικειμενικό, γιατί ανάγεται στη σφαίρα της επιστημονικής γνώσης, η οποία καταλήγει σε πορίσματα κατ’ ανάγκη αποδεκτά που δεν επιδέχονται παρεκκλίσεις ή παρερμηνείες και ισχύουν για όλους, παντού και πάντα. Με βάση το υποκειμενικό κριτήριο, το μέσον εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο, ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες. Επομένως, η υποκειμενική μεσότητα διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο, ανάλογα με τις αντιλήψεις και τα βιώματά του.
Προκειμένου να διασαφηνίσει το αντικειμενικό και υποκειμενικό κριτήριο, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί δύο παραδείγματα. Το παράδειγμα που αναφέρεται στο αντικειμενικό μέσο είναι βέβαια αριθμητικό. Αν φανταστούμε μια σειρά αριθμών από το 2 μέχρι το 10, το 2 είναι το λίγο και το 10 το πολύ, ενώ το μέσο είναι το 6, γιατί, σύμφωνα με τις διδασκαλίες αριθμητικής, απέχει ίση απόσταση, δηλαδή 4 μονάδες τόσο από το 2 όσο και από το 10.
Το παράδειγμα που αναφέρεται στο υποκειμενικό μέσο αντλείται από τον χώρο του αθλητισμού. Αν για έναν αθλητή το φαγητό των δύο μνων είναι λίγο, αλλά το φαγητό των δέκα μνων είναι πολύ, σε αυτήν την περίπτωση ο προπονητής δεν θα επιλέξει αναγκαστικά το φαγητό των έξι μνων, όπως θα όριζε η αντικειμενική μεσότητα. Προκειμένου να γίνει πιο σαφής, φέρνει στη συζήτηση τον Μίλωνα, έναν μεγάλο αθλητή, ο οποίος ήταν γνωστός στην αρχαιότητα για τη δύναμή του. Για τον Μίλωνα, λοιπόν, το φαγητό έξι μνων θα ήταν λίγο, ενώ για έναν νέο αθλητή, που δεν έχει ακόμη μυηθεί στον χώρο του αθλητισμού, πολύ.
Έχοντας ως γνώμονα τη φιλοσοφική του σκέψη, θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα όρια στη ζωή καθορίζονται τελικώς από τον ίδιο τον άνθρωπο, ανάλογα με τη λογική που διαθέτει. Η λογική του κάθε ατόμου είναι εκείνη που ορίζει και αποφεύγει την υπερβολή και την έλλειψη, πλησιάζοντας το μέσον, δηλαδή, την αρετή. Η αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως. Αν συνέβαινε αυτό, όλοι οι πολίτες θα έπρατταν ηθικά και νόμιμα. Κατά συνέπεια, οι προσπάθειες των νομοθετών να επιβληθούν και να ωθήσουν τον άνθρωπο στο καλό και το νόμιμο, θα ήταν άσκοπες. Μόνο αν κάποιος έχει αυτογνωσία μπορεί να αποφύγει τα άκρα και να εκτιμήσει τα όριά του, τα θετικά και τα αρνητικά χαρακτηριστικά του, μπορεί να φτάσει στην αρετή και τον προσδιορισμό του μέσου. Απαραίτητη προϋπόθεση; Ο επίμονος αγώνας προς τη γνώση, η αδιάκοπη προσπάθεια αυτοβελτίωσης και αυτοκριτικής.
Η αρετή, καταληκτικά, ταυτίζεται με τη μεσότητα. Εντούτοις, δεν πρέπει να την εκλαμβάνουμε ως κάτι άχρωμο και ουδέτερο. Μπορεί να πραγματώνει το μέτρο ανάμεσα στα άκρα της υπερβολής και της έλλειψης, αλλά ως στάση ζωής η αρετή είναι ακρότης, η κορύφωση ενός αγώνα που κρατάει μία ολόκληρη ζωή! Άλλωστε, όπως λέει και το αρχαιοελληνικό γνωμικό: «μέτρον άριστον», και το «άριστο», κρύβει μέσα του έναν τόνο υπερβολής…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
-
Δημήτρης Λυπουρλής & Δέσποινα Μωραΐτου, (2018), «Αρχαία Ελληνικά Φιλοσοφικός Λόγος», ΙΤΥΕ Διοφάντος.
