Του Γιώργου Σαλπιγγίδη,
Εδώ και χιλιετίες, οι άνθρωποι εμφανίζουν έντονα την ανάγκη για να πιστέψουν σε κάτι θεϊκό, κάτι που είναι πέρα και πάνω από τη δύναμη και τη λογική τους. Από νωρίς συναντάμε τη δημιουργία του θρησκευτικού συναισθήματος ως ένα μέσο για να ακουμπήσει κάπου ο άνθρωπος. Τι είναι, όμως, η θρησκεία; Με βάση έναν σύντομο ορισμό του Emile Durkeim (φανκιοναλιστής φιλόσοφος και πατέρας της Κοινωνιολογίας), θρησκεία είναι μια οργανωμένη απόπειρα να γεφυρωθεί το χάσμα μεταξύ γνωστού και αγνώστου.
Εδώ, θα προσπαθήσουμε να διερευνήσουμε τα θρησκευτικά αισθήματα των ανθρώπων, ξεκινώντας από την Εποχή του Χαλκού (που εκτείνεται περίπου από το 3000 π.Χ. και φτάνει μέχρι το 1200 π.Χ.). Σε αυτό το διάστημα, συναντάμε μικρές κοινωνίες, οι οποίες, όμως, είχαν μια ιεραρχική δομή, σε πρώιμο, όμως, επίπεδο. Οι περισσότερες θρησκευτικές λειτουργίες λάμβαναν χώρα σε μεγάλα και κεντρικά σημεία, όπου μπορούσαν να συγκεντρωθούν πολλοί κάτοικοι και έτσι εκεί, εκτός από τα θρησκευτικά τους καθήκοντα, είχαν την ευκαιρία να επιλύσουν και τα πολιτικά ζητήματα που προέκυπταν.
Ένα χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα στον ελλαδικό χώρο την περίοδο αυτή μας έρχεται από την Αργολίδα και, πιο συγκεκριμένα, από τη Λέρνα. Εκεί, ύστερα από ανασκαφές, βρέθηκε ένα μεγάλο ορθογώνιο κτίριο –που συμβατικά ονομάζεται οικία των Κεράμων, επειδή έχουν βρεθεί τα κεραμίδια που είχε η σκεπή– με έτος κτίσης πιθανότατα κοντά στα 2500 π.Χ., στο οποίο βλέπουμε εσχάρες (τις περισσότερες φορές ήταν κεραμικές) μαζί με ίχνη τέφρας και κόκαλα ζώων, κάτι που δείχνει την ύπαρξη θυσιών προς τιμήν μιας θεότητας. Στον ηπειρωτικό χώρο, κατά το διάστημα αυτό παρατηρούμε μια μείωση των ειδωλίων, αλλά όχι και εξαφάνισή τους, εν αντιθέσει με τον νησιωτικό χώρο και, ειδικότερα, με τις Κυκλάδες, όπου έχουμε πληθώρα ειδωλίων.
Περνώντας, λοιπόν, στις Κυκλάδες, τα ειδώλια (συνηθέστερα από μάρμαρο) έχουν μια έντονη παρουσία, με την κατασκευή τους, ωστόσο, να έχει σχηματοποιημένα χαρακτηριστικά ή ακόμα και να μην παρουσιάζουν ανθρώπινες μορφές, ενώ αυτό που αξίζει να πούμε είναι πως εδώ δεν συναντάμε ειδώλια με μορφές ζώων. Ενδιαφέρον στοιχείο αποτελεί το γεγονός ότι τα ειδώλια αυτά χρησιμοποιούνταν συνήθως ως ταφικά κτερίσματα, κάτι που μπορεί να σημαίνει πως είτε αποτελούσαν ένα είδος προστασίας του νεκρού για την άλλη ζωή είτε να ήταν κάποιο μέσο για την εκεί πορεία τους. Δυστυχώς, οι πολλές λαθρανασκαφές από αρχαιοκάπηλους έχει ως αποτέλεσμα να μην βρίσκουμε πολλά από τα αντικείμενα αυτά κατά χώραν (in situ), δηλαδή στον τόπο όπου εναποτέθησαν. Τα περισσότερα αγαλματίδια είχαν γυναικεία μορφή, με τα χέρια τους να είναι τοποθετημένα πάνω στο στήθος, μια ένδειξη που μπορεί να ερμηνευτεί ως μια εικόνα θανάτου ή ως ένα σύμβολο γονιμότητας.
Τέλος, για τους Κυκλαδίτες πρέπει να αναφέρουμε πως είχαν ως κεντρικό ιερό την τοποθεσία Κάβος, στο νησί της Κέρου, μιας και έχουν βρεθεί υπερβολικά πολλά σπασμένα αντικείμενα ειδώλια, με το καθένα να είναι μοναδικό και να μην ταιριάζει με το άλλο. Επίσης, λάμβαναν χώρα και οι λεγόμενες αναίμακτες προσφορές, αφού έχουν βρεθεί οι καρποί των φρούτων που προσφέρονταν.
Αφού είδαμε την Εποχή του Χαλκού στην ηπειρωτική Ελλάδα και στις Κυκλάδες, μπορούμε τώρα να περάσουμε στη Μινωϊκή Κρήτη (περί το 2000-1400 π.Χ.). Φυσικά, και σε αυτήν την περιοχή δεν θα μπορούσαν να λείπουν τα ειδώλια, καθώς είναι ένα βασικό χαρακτηριστικό της εποχής, αλλά εκτός από τις γυναικείες (με τη γνωστότερη να είναι η λεγόμενη Θεά των όφεων, μια μορφή, δηλαδή, που κρατά στα χέρια της δύο φίδια, αλλά τα ειδώλια αυτά έχουν βρεθεί κατά βάση σε οικειακά ιερά) και αντρικές μορφές, έχουμε και λαξεύσεις ζώων και συμπλεγματικών μορφών. Στο νησί συναντάμε, όμως, και ένα πλήθος τελετουργικών σκευών, αλλά και ζωγραφικές παραστάσεις θρησκευτική-τελετουργικού περιεχομένου. Μέσα από αυτά τα στοιχεία, οι ειδικοί έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα πως στο νησί πραγματοποιούνταν και πομπές προς τιμήν μιας θεότητας ή και θεοτήτων.
Οι Μινωίτες είχαν ως χώρους λατρείας διαφορά μέρη, όπως τα ιερά κορυφής, τα σπήλαια, τα οικειακά ιερά και τους τάφους. Ως προς την πρώτη κατηγορία, τα συγκεκριμένα ιερά βρίσκονταν σε κορυφές βουνών ή λόφων, έτσι ώστε να κουράζεται ο προσκυνητής κατά την ανάβαση. Αξίζει να σημειωθεί πως κάθε κοινότητα είχε το δικό της ιερό κορυφής, ενώ σε αυτά έχουν βρεθεί κεραμικά ομοιώματα ποδιών σχεδόν στο φυσικό μέγεθος, κάτι που θα μπορούσε να θεωρηθεί πρόδρομος των αγαλμάτων. Ένα ακόμα χαρακτηριστικό που εμφάνιζε και επιβιώνει και τα επόμενα χρόνια είναι η παρουσία βωμών, καθώς και βάθρα προσφορών. Ένα από τα γνωστότερα ιερά κορυφής ήταν αυτό της Ανεμοσπηλιάς, στην κορυφή των Αρχανών.
Έπειτα, στους χώρους των σπηλαίων έχουμε ένα άλλο είδος ιερού, ίσως του παλαιότερου τύπου ιερό, αφού συναντάται ήδη στην Ευρώπη από το 45000 π.Χ. Στην περίπτωση των Μινωϊτών, επιλέγονταν σπήλαια με βάση το εάν είχαν στο εσωτερικό τους πηγάδια ή τρεχούμενο νερό, έτσι ώστε να καθαριζόταν το αίμα μετά από τις θυσίες. Με τη σειρά τους, στα οικειακά ιερά εντοπίζουμε, επίσης, αγάλματα, αλλά εδώ υπάρχουν και ακριβά αφιερώματα προς το θείο. Τέλος, οι τελετουργίες που λάμβαναν χώρα σε τάφους αφορούσαν τα νεκρόδειπνα, όπου έκαιγαν διάφορα αρώματα, έσφαζαν κάποιο ζώο και το κατανάλωναν εκεί, ένα είδος τιμής των προγόνων.
Πριν κλείσουμε, αφήσαμε σκόπιμα μια σημαντική λεπτομέρεια για το τέλος, έτσι ώστε ο καθένας να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα, έχοντας δει τα στοιχεία. Τι είδους θρησκείες ήταν αυτές, πολυθεϊστικές, μονοθεϊστικές και πού ακριβώς πίστευαν; Δεν έχουμε σαφείς ενδείξεις για το είδος τους. Οι περισσότεροι ειδικοί τείνουν να θεωρούν πως επρόκειτο για τη λατρεία της Μητέρας Γης ή της Θεάς της Γονιμότητας, ακόμα και σε κάποιου είδους λατρείας των προγόνων. Πάντως, αυτό που μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα είναι ότι οι άνθρωποι τότε ήταν άρρηκτα συνδεδεμένοι με το θείο και αφιέρωναν μεγάλο μέρος της ζωής τους σε αυτό.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Burkert, W. (1993), Αρχαία Ελληνική Θρησκεία: Αρχαϊκή και Κλασσική Εποχή, Εκδόσεις Καρδαμίτσα
- Σάμψων, Α. (2014), Προϊστορική αρχαιολογία της Μεσογείου, Εκδόσεις Καρδαμίτσα
- Treuil, R. (1996), Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου κατά την Νεολιθική Εποχή και την Εποχή του Χαλκού, Καρδαμίτσα
