Του Σπύρου Βαλαβάνη,
Το τέλος του 13ου αιώνα π.Χ. ήταν μία ταραγμένη περίοδος για τα κράτη της Ανατολικής Μεσογείου. Οι πολιτικές αναταραχές, οικονομικές κρίσεις, εισβολές κι επιδρομές νέων πληθυσμών οδήγησαν στη μετάβαση από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου. Αυτές οι αλλαγές, φυσικά, όχι μόνο επηρέασαν και τα μυκηναϊκά ανακτορικά κέντρα, αλλά οδήγησαν και στη σταδιακή πτώση τους, που συμβατικά τοποθετείται γύρω στα 1200 π.Χ.. Σε αυτό το άρθρο θα επιχειρήσουμε να αναλύσουμε τα πιθανά αίτια, που σύμφωνα με τα συμπεράσματα των ερευνητών, οδήγησαν στο τέλος του μυκηναϊκού κόσμου.
Αρχικά, πρέπει να γίνει σαφές πως αυτό που κατέρρευσε ήταν μόνο το ανακτορικό σύστημα και όχι ολόκληρος ο πολιτισμός. Οι πληθυσμοί εξακολούθησαν να ζουν στην Πελοπόννησο και στη Στερεά Ελλάδα –εκεί ακριβώς όπου αναπτύχθηκαν τα ανάκτορα– και μετά το 1200 π.Χ.. Αυτή η μεταβατική περίοδος ονομάζεται συμβατικά Μετανακτορική ή Υστεροελλαδική ΙΙΙΓ περίοδος και διαρκεί ως το 1050 π.Χ., τότε σταδιακά εισερχόμαστε στη λεγόμενη Γεωμετρική περίοδο, που αρχίζει να διαμορφώνεται εκείνο το πολιτισμικό μόρφωμα, ο γνωστός αρχαιοελληνικός πολιτισμός. Το ανακτορικό σύστημα είχε ξεκινήσει να εδραιώνεται κατά την Υστεροελλαδική ΙΙ-ΙΙΑ1 περίοδο (1450-1350 π.Χ.) και έλαβε την τελική της μορφή στην Υστεροελλαδική ΙΙΙΑ2 – ΙΙΙΒ (1350-1200 π.Χ.), η οποία ονομάζεται και Ανακτορική περίοδος. Επομένως, όταν αναφερόμαστε στο τέλος του μυκηναϊκού κόσμου, αναφερόμαστε στο τέλος του πολιτικού συστήματος.
Τα αίτια που έχουν προταθεί κατά καιρούς για την πτώση του ανακτορικού συστήματος είναι πολλά και ποικίλα, αλλά εδώ θα σταθούμε στα πιο βασικά. Σε πρώτο στάδιο, η πιο παλιά θεωρία πάνω σε αυτό το θέμα έχει να κάνει με τη λεγόμενη «Κάθοδο των Δωριέων». Οι Δωριείς, σύμφωνα με την παραδοσιακή αυτή θεωρία, ήταν ένα ελληνικό φύλο που κατοικούσε στη βόρεια Ελλάδα και κάποια στιγμή μέσα στον 13ο αι. π.Χ. κατευθύνθηκε νότια, κατέκτησε τον μυκηναϊκό κόσμο και δημιούργησε τη δωρική διάλεκτο των ιστορικών χρόνων. Κι όμως, η υπόθεση αυτή των εισβολών δεν αφορά μόνο την Ηπειρωτική Ελλάδα. Ο 13ος αι. π.Χ. έχει χαρακτηριστεί ως μία περίοδος συνεχών μετακινήσεων πληθυσμών τόσο εντός Αιγαίου όσο και εντός Ανατολικής Μεσογείου. Είναι γνωστή η περίπτωση των λαών της θάλασσας, που με τις επιδρομές τους διατάραξαν το πολιτικό status quo της Εγγύς Ανατολής, ώσπου, τελικά, κατατροπώθηκαν από τον φαραώ Ραμσή Γ` (1186-1155 π.Χ.). Επίσης, από ανασκαφές έχει διαπιστωθεί πως μία σειρά εκτεταμένων οχυρωματικών έργων πραγματοποιήθηκε από τα ανάκτορα κατά τα μέσα του 13ου αι., προδίδοντας ένα κλίμα ανασφάλειας, χωρίς να είναι ξεκάθαρο το γιατί. Πινακίδες Γραμμικής Β’ από την Πύλο μαρτυρούν αυτόν τον «πυρετό» για αμυντική οργάνωση. Ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες η επιστημονική κοινότητα έχει αμφισβητήσει γενικά τη θεωρία της Καθόδου των Δωριέων, καθώς δεν κατεσφάγησαν όλα τα ανάκτορα από εισβολές «ξένων».
Επίσης, ένα άλλο πιθανό αίτιο είναι οι κλιματολογικές μεταβολές της ΥΕΧ. Σύμφωνα με μία θεωρία, μία περίοδος εκτεταμένης ξηρασίας έπληξε τις περιοχές των ανακτορικών κέντρων, γεγονός που είχε ως συνέπεια την καταστροφή των καλλιεργειών και την πτώση της οικονομίας. Επιπλέον, φαίνεται πως εκείνη την περίοδο έλαβε χώρα μία σειρά από διαδοχικούς σεισμούς στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, οι οποίοι πιθανόν να κατέστρεψαν τα διάφορα κατά τόπους ανάκτορα, τα οποία δεν ανοικοδομήθηκαν. Επιπροσθέτως, έχει προταθεί πως οι κλιματικές αλλαγές ίσως και να οφείλονται στην έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, που συνέβη περίπου τον 16ο αι. π.Χ.
Τέλος, ένα άλλο πιθανό αίτιο θεωρεί τις εσωτερικές συγκρούσεις τόσο των ανακτόρων μεταξύ τους όσο και μεταξύ των ανάκτων και των υπηκόων τους. Ίσως οι παραπάνω λόγοι που εξηγήσαμε, σε συνδυασμό με την αποδυνάμωση και σταδιακή φθορά του ανακτορικού συστήματος, επέφεραν την αντίδραση του πληθυσμού απέναντι στην κακοδιοίκηση. Αρχαιολογικές ανασκαφές στα ανάκτορα της Τίρυνθας έδειξαν πως ενώ το ανακτορικό συγκρότημα καταστράφηκε από πυρκαγιά, η Κάτω Πόλη παρέμεινε σχεδόν άθικτη από τη φωτιά. Μία υπόθεση είναι πως αυτό οφείλεται σε κάποια εξέγερση των κατοίκων εναντίον του άνακτα. Φυσικά, είναι πολύ δύσκολο να μιλήσουμε για «ταξική συνείδηση» σε μία κοινωνία της Εποχής του Χαλκού, ωστόσο, μία βίαιη αντίδραση του πληθυσμού απέναντι σε αυτή την κρίση δεν θεωρείται κι απίθανη.
Δυστυχώς, ακόμη και σήμερα, η επιστημονική κοινότητα δεν έχει κατασταλάξει ποια ήταν ουσιαστικά τα αίτια της κατάρρευσης των μυκηναϊκών ανακτόρων. Παρ’ όλα αυτά, η πιθανότητα συνδυασμού όλων αυτών των παραγόντων δεν αποκλείεται ως ενδεχόμενο. Για αυτόν τον λόγο χρειάζεται περεταίρω μελέτη τόσο από τις ανασκαφές όσο κι από τα γραπτά κείμενα, για να καλύψουμε αυτό το κενό για την κατάρρευση του μυκηναϊκού κόσμου. Ανεξαρτήτως, όμως, των αιτιών ένα είναι το σίγουρο• η κατάρρευση των μυκηναϊκών ανάκτορων οδήγησε σταδιακά σε μία πολιτισμική αλλαγή, από την οποία, αργότερα, θα προκύψουν όλα εκείνα τα πολιτισμικά στοιχεία που θα χαρακτηρίζουν αυτό που σήμερα αποκαλούμε Αρχαία Ελλάδα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Treuil, R., Darcque P., Pousrat J. -Cl., Touchais G. (2015), Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου κατά την Νεολιθική και Εποχή του Χαλκού, Αθήνα: Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα.
- Lefevre, Francois (2016), Ιστορία του Αρχαίου Ελληνικού Κόσμου, Αθήνα: Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα.
