Του Θανάση Κουκόπουλου,
Συχνά γίνεται λόγος για διάφορες πρωτογενείς ιστορικές πηγές και για τους συγγραφείς τους. Σπανιότερα, ωστόσο, επικεντρώνεται το ενδιαφέρον μας στα καθαυτό υλικά μέσα, στα οποία καταγράφηκαν αυτές οι τόσο πολύτιμες για μας πληροφορίες, που μας βοηθούν στην ανασύσταση του παρελθόντος. Μία τέτοια περίπτωση είναι ένα πολύ γνωστό χειρόγραφο που αφορά τη βυζαντινή ιστορία (και όχι μόνο) και φυλάσσεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Μαδρίτης. Είτε κάποιος έχει ασχοληθεί ακαδημαϊκά, είτε ερασιτεχνικά με τη βυζαντινή ιστορία και τον βυζαντινό πολιτισμό, δεν υπάρχει περίπτωση να μην έχει προσέξει έστω και μία μικρογραφία από αυτό το χειρόγραφο.
Αν και είναι περισσότερο γνωστό ως «Σύνοψη Ιστοριών», «Χρονικό του Σκυλίτζη της Μαδρίτης» ή απλά ως «Σκυλίτζης της Μαδρίτης» από το όνομα του συγγραφέα του κύριου ιστοριογραφικού έργου, στην πραγματικότητα συμπεριλαμβάνει και μία ανώνυμη πηγή, η οποία παρουσιάζει τα γεγονότα της περιόδου 1057-1079 ως συνέχεια του χρονικού του επώνυμου συγγραφέα. Ο τελευταίος ξεκινά από την ανάρρηση του Μιχαήλ Α΄ Ραγκαβέ στον αυτοκρατορικό θρόνο (811).
Δεν είναι πολλά πράγματα γνωστά για τον Ιωάννη Σκυλίτζη. Μας παραδίδεται ότι γεννήθηκε λίγο μετά το 1040 στο θέμα των Θρακησίων, στη Μικρά Ασία. Αναφέρεται ως «κουροπαλάτης» ή «δρουγγάριος της βίγλας». Το τελευταίο αξίωμα κατείχε ο άνθρωπος που αναπλήρωνε τον αυτοκράτορα στο βασιλικό δικαστήριο, όταν ο τελευταίος ήταν αδύνατο να παραστεί. Θεωρείται ότι ο Σκυλίτζης βρισκόταν σε αυτές τις θέσεις τουλάχιστον μέχρι το 1092 και ότι πρέπει να άφησε την τελευταία του πνοή την πρώτη δεκαετία του 12ου αι.
Το έργο ξεκινά με έναν πρόλογο, στον οποίο ο Σκυλίτζης ασκεί κριτική στα έργα των προγενέστερων ιστορικών. Χαρακτηριστικά αναφέρει πως εκείνοι «μπέρδευαν τους ακροατές και τους προκαλούσαν σύγχυση που ζάλιζε». Το στοιχείο αυτό είναι πολύ σημαντικό, καθώς φανερώνει ότι το Βυζάντιο ήταν ένας πολιτισμός της προφορικότητας και της απαγγελίας των κειμένων ενώπιον ομάδων/κοινοτήτων. Ας κρατήσουμε για την ώρα αυτή την πληροφορία. Επιπρόσθετα, στον πρόλογό του ο Σκυλίτζης καθιστά σαφείς τους στόχους της δικής του ιστοριογραφίας.
Όπως είναι φυσικό, τα γεγονότα στην αφήγηση του Σκυλίτζη εκτυλίσσονται με άξονα τις βασιλείες των Βυζαντινών αυτοκρατόρων. Στην ερμηνεία τους σημαντικό ρόλο παίζουν οι οιωνοί, τα όνειρα, τα φυσικά φαινόμενα (π.χ. εμφανίσεις κομητών), ως εκ τούτου προλήψεις κ.α. Η στάση του Σκυλίτζη είναι αρνητική απέναντι στους περισσότερους βασιλείς. Λίγοι επαινούνται, όπως ο Βασίλειος Α΄ (867-886) για τη δίκαιη διακυβέρνησή του. Στην ουσία, το έργο του Σκυλίτζη είναι ένα συμπίλημα διαφόρων πηγών, εν μέρει άγνωστων.
Η «Σύνοψη Ιστοριών» φαίνεται ότι γνώρισε μεγάλη διάδοση, η δε περίπτωση της Μαδρίτης είναι μοναδική. Ουσιαστικά, πρόκειται για το μοναδικό, σωζόμενο, εικονογραφημένο χειρόγραφο χρονικού της βυζαντινής περιόδου. Δυστυχώς, δεν μας σώζονται οι τελευταίες σελίδες, καθώς και ορισμένες από τη μέση. Διατηρούνται, ωστόσο, 574 μικρογραφίες ποικίλης θεματολογίας (ανακηρύξεις αυτοκρατόρων και στέψεις, πρεσβείες διπλωματικών αποστολών, πολλές μάχες και άλλες βίαιες σκηνές κλπ.).
Είναι πολύ πιθανό το χειρόγραφο να αντιγράφηκε στη Σικελία του 12ου αι. Υπάρχουν διάφορα στοιχεία που μας οδηγούν στο συγκεκριμένο συμπέρασμα· καταρχάς, η ίδια η παλαιογραφική ανάλυση της ημι-στρογγυλεμένης γραφής. Επιπλέον, ο συμφυρμός βυζαντινών, δυτικών και αραβικών εικονογραφικών και στιλιστικών στοιχείων παραπέμπει ξεκάθαρα στο περιβάλλον του νορμανδικού βασιλείου, το οποίο αποτέλεσε ένα χωνευτήρι των προαναφερθέντων πολιτισμών. Μάλιστα, δεν αποκλείεται να δημιουργήθηκε στην ελληνορθόδοξη μονή του Σωτήρος στη Μεσσήνη. Βέβαια, η επιγραφή που φανερώνει ότι πρόκειται για ιδιοκτησία του εν λόγω μοναστηριού ανάγεται στον 15ο αι., ωστόσο, αλλού είναι εμφανής η υπογραφή ενός Αντωνίου της Μεσσήνης (τέλη 13ου αι.). Η ακριβής χρονική περίοδος της αντιγραφής είναι πιο περίπλοκο ζήτημα και δεν είναι δυνατό να εξεταστεί στα πλαίσια του παρόντος άρθρου.
Όσον αφορά τη σχέση κειμένου και εικόνας, δεν ακολουθείται κάποιο συγκεκριμένο, σταθερό μοτίβο. Πάντως, τα εικονογραφημένα επεισόδια παρακολουθούν στενά το κείμενο. Η τοποθέτηση κάποιων γίνεται με έναν απόλυτα επιτυχημένο τρόπο. Ας δούμε ένα παράδειγμα. Στο φύλλο (fol.) 80r, στην πρώτη μικρογραφία εικονίζονται τρεις σκηνές με σειρά από τα δεξιά προς τα αριστερά. Στην πρώτη ο Βάρδας ικετεύει γονυπετής τον αυτοκράτορα Μιχαήλ, στη δεύτερη εκτελείται, ενώ στην τρίτη ένας στρατιώτης υψώνει μία λόγχη με τα γεννητικά του όργανα. Η μικρογραφία αυτή «κόβει» το κείμενο στο σημείο που ο Βάρδας πέφτει στα πόδια του Μιχαήλ, εντείνοντας το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Σε άλλες περιπτώσεις οι μικρογραφίες μπορεί να τίθενται στο περιθώριο και να συνεχίζουν αδέξια στην επόμενη σελίδα.
Έχουν αναγνωριστεί επτά διαφορετικοί καλλιτέχνες βάσει στιλιστικής ανάλυσης, αν και η διάκριση αυτή έχει αμφισβητηθεί: δύο που ακολουθούν τη βυζαντινή παράδοση και πέντε που ακολουθούν τη δυτική. Ειδικά ο πρώτος «βυζαντινός» καλλιτέχνης διακρίνεται για την υψηλή ποιότητά του και τα λαμπερά χρώματα, με το χρυσό, το μπλε και το κόκκινο να κυριαρχούν. Στα σημεία που οι αποδόσεις είναι περισσότερο αδέξιες αναγνωρίζεται η συνεισφορά των μαθητών. Στα φύλλα 1-87 και 230-32 υπάρχουν μικρογραφίες βυζαντινής τεχνοτροπίας, ενώ στα φύλλα 96-186 και 195-229 δυτικής.
Είναι ευδιάκριτα τα διάφορα, χαρακτηριστικά, εικονογραφικά στοιχεία. Για παράδειγμα, στις «δυτικίζουσες» μικρογραφίες οι αυτοκράτορες κάθονται στον θρόνο με σταυρωμένα τα πόδια. Το στοιχείο αυτό εισήχθη από την ισλαμική παράδοση. Επιπλέον, σε περιπτώσεις μαχών οι «βυζαντινοί» μικρογράφοι ζωγραφίζουν δύο ομάδες ιππέων με τα δόρατα διατεταγμένα σε μορφή ριπιδίου (βεντάλιας), όταν η μία κυνηγά την άλλη. Ακόμα, στα βυζαντινά αρχιτεκτονήματα κυριαρχεί το αέτωμα, ενώ στα «δυτικίζοντα» το τόξο.
Όσον αφορά τη γραφή αυτή καθαυτή, αξίζει να σημειωθεί πως παρατηρούνται ορθογραφικά λάθη σε περιπτώσεις ομόηχων λέξεων. Ο παράγοντας που συντελεί σε αυτό το φαινόμενο είναι όχι μόνο η έλλειψη ενός αξιοσημείωτου επιπέδου μόρφωσης εκείνη την εποχή, αλλά και ο σημαντικός ρόλος της προφορικότητας.
Τέλος, αξίζει να αναφερθεί το εξής παράδοξο. Φαίνεται ότι στις μικρογραφίες δίνεται περισσότερη σημασία στους εικονομάχους, από όση θα έπρεπε από πλευράς Ορθοδόξων. Έτσι, παρόλο που ο πατριάρχης Ιωάννης Γραμματικός αναφέρεται μέσα στο κείμενο ότι ήταν πιστός στην αίρεση που ασπαζόταν, εικονίζεται με φωτοστέφανο, ίσως για να εξαρθούν οι διπλωματικές του επιτυχίες. Από την άλλη, η Αγία Θεοδώρα η Αυγούστα, η αυτοκράτειρα που αναστήλωσε τις εικόνες, δεν εικονίζεται συχνά με φωτοστέφανο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Anderson, Jeffrey (1997), “The Madrid Chronicle of John Skylitzes”, στο: στο Evans H.C., Wixom W.D. (επιμ.), The Glory of Byzantium: Art and Culture of the Middle Byzantine Era (A.D. 843-1261), Νέα Υόρκη: The Metropolitan Museum of Art, σελ. 501-502, αρ. 338
- Boeck, Elena (2009), “Un-Orthodox imagery: voids and visual narrative in the Madrid Skylitzes manuscript”, Byzantine and Modern Greek Studies 33/1, σελ. 17-41
- Burke, John (2006), ” The Madrid Skylitzes as an Audio-Visual Experiment”, στο: John Burke, Ursula Betka, Penelope Buckley, Kathleen Hay, Roger Scott & Andrew Stephenson (επιμ.), Byzantine Narrative: Papers in Honour of Roger Scott, Melbourne: Australian Association for Byzantine Studies, σελ. 137-148
- Cavallo, Guglielmo (2000), “Between Byzantium and Rome: Manuscripts from Southern Italy” στο: Pevny, Olenka (επιμ.), Perceptions of Byzantium and its Neighbours (843-1261), New York: Yale University Press
- Tsamakda, Basiliki (2000), “The Miniatures of the Madrid Skylitzes”, στο: Τσελίκας, Αγαμέμνων (επιμ.), Johannis Skylitzae Synopsis Historiarum, Αθήνα: Εκδόσεις Μίλητος, σελ. 127-156
