Της Μαρίας Κελεπούρη,
Η απαρχή του νέου αιώνα ήταν αυτή που σηματοδότησε την επερχόμενη και πλέον προσδοκώμενη πρόοδο που οι Ευρωπαίοι οραματίζονταν. Ίσως η ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας να υπήρξε το έρεισμα των ελπίδων για την ανασυγκρότηση της γηραιάς ηπείρου μετά από τα γεγονότα που την έπληξαν τα προηγούμενα χρόνια. Όμως, η εκ των υστέρων κριτική θεώρηση απέδειξε πως τα κατάλοιπα μιας κατακερματισμένης από τους πολέμους του 20ού αιώνα Ευρώπης, δημιούργησαν μια ψευδαίσθηση που αναπόφευκτα οδήγησε στη σκληρή απομυθοποίησή της.
Στο βιβλίο του Μεγάλες Προσδοκίες: Το Όνειρο της Ευρώπης (1999-2021), που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο, ο Ολλανδός δημοσιογράφος Geert Mak σκιαγραφεί με την οικουμενική ματιά του την πολιτική –με την ευρύτερη έννοια του όρου– κατάσταση στην Ευρώπη τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Το έργο αυτό μπορεί να εκληφθεί ως το δεύτερο μέρος μιας τριλογίας που μπορούμε να υποθέσουμε πως ξεκίνησε με το Στην Ευρώπη: Ταξίδια στον 20ό αιώνα (Εκδ. Μεταίχμιο), αλλά και να ερμηνευθεί ως ο απαιτούμενος ενδιάμεσος σταθμός για ένα τρίτο έργο που θα στηριχτεί σε γεγονότα και εκκολαπτόμενες θεωρίες για να προοικονομήσει την ιστορία του μέλλοντος, στον μελετητή της οποίας ήδη απευθύνεται.
Ξεκινώντας την καταγραφή του από το στρατιωτικής σημασίας Κίρκενες της Νορβηγίας, ο Mak διατρέχει κατά μήκος όλης της Ευρώπης, ξεδιαλύνοντας τα αίτια της ανθρωπιστικής κρίσης που ακολούθησε και καταθέτοντας μια σημαντική συμβολή για τις συνέπειες, το σύνολο των οποίων ίσως να μην έχει ακόμη φανεί. Αρωγοί του σε αυτό το εγχείρημα είναι οι ίδιοι οι Ευρωπαίοι πολίτες. Άνθρωποι που τη στιγμή της αλλαγής του χρόνου ονειρεύονταν να οικοδομήσουν μια νέα ζωή και, τελικά, ήρθαν αντιμέτωποι με τη διάψευση των ονείρων τους. Ο Mak δεν εκμεταλλεύεται την πλεονεκτική θέση του παντογνώστη συγγραφέα, προκειμένου να επιρρίψει ευθύνες, εναποθέτοντας αυτόν τον ρόλο στις ίδιες τις μαρτυρίες. Μαρτυρίες από ανθρώπους διαφορετικών εθνοτήτων που αποτυπώνουν τις αλλαγές που σημειώθηκαν στη χώρα τους και το αντίκτυπο που αυτές είχαν στους ίδιους.
Το όραμα για μια δημοκρατική και ειρηνική Ευρώπη προσέκρουσε σε μια άνευ ορίων σπατάλη, που πιθανόν προβαλλόταν –υπό ένα συμφέρον πρίσμα– ως η δικαίωση μετά τις κακουχίες. Στην πραγματικότητα, όμως, αυτή η νέα και ανεξέλεγκτη κατάσταση πραγμάτων υποσκέλιζε το ενιαίο όραμα της ενωμένης Ευρώπης, η οποία άρχιζε να κατολισθαίνει, έως ότου να χρειαστεί αυστηρά μέτρα, για να διακόψουν αυτήν τη φθίνουσα πορεία της.
Μπορεί η τραπεζική κρίση να αποτέλεσε την αφετηρία, όμως, οι ρίζες της πρέπει να διερευνηθούν στην απόφαση δημιουργίας ενός ενιαίου νομίσματος, χωρίς, ωστόσο, αυτό να επισφραγίζεται και να διασφαλίζεται από μια ενιαία πολιτική. Αυτό το κενό ήταν αρκετό, προκειμένου η Ευρώπη να χάσει το στοίχημα που είχε θέσει ως προς τον ίδιο της τον εαυτό και, αναμφισβήτητα, ως προς τη διεθνή αγορά. Η απόσταση, όσον αφορά τον τρόπο λειτουργίας ανάμεσα στις χώρες του Νότου και σε αυτές του Βορρά, πάντοτε καταδεικνύεται, όμως, από ό,τι φάνηκε δεν λήφθηκε ουσιαστικά υπόψη στα ευρωπαϊκά fora, με αποτέλεσμα, λίγα χρόνια αργότερα, οι κάτοχοι υψηλών πολιτικών θέσεων να αφιερώνουν πολύωρες συζητήσεις σε αυτά για διαπραγματεύσεις.
Τα εσωτερικά προβλήματα δεν ήταν το μοναδικό «αγκάθι» για την ελπιδοφόρα επίτευξη ενός κοινού οράματος που συνόδευε την αλλαγή του αιώνα. Οι μετέπειτα μεταναστευτικές ροές, η παρακινδυνευμένη κατάσταση στην παραμεθόριο, η κλιματική αλλαγή, το «φαινόμενο Τραμπ», η διαχείριση της πανδημίας και τα παράδοξα παρελκόμενά της ήταν λίγα από τα ζητήματα που έπρεπε να τεθούν επί τάπητος, χωρίς, όμως, η λύση να είναι ορατή. Όλα αυτά τα αμφιλεγόμενα θέματα παρουσιάζονται στο βιβλίο του Mak, μέσα από έναν συγγραφικό τρόπο που παραπέμπει περισσότερο σε αφήγηση παρά σε αυστηρή πολιτική ανάλυση –προφανώς χάρη στη μετάφραση της Ινώς Βαν Ντάικ-Μπαλτά–, προβάλλοντας το ανθρώπινο πρόσωπο της Ευρώπης και βλέποντας πίσω από τα αυτά που ήταν προκαθορισμένα να συμβούν.
Βραβευμένος για τη συμβολή του στην ανάπτυξη των καλών σχέσεων μεταξύ Ολλανδίας και Γερμανίας και στην ένωση της Ευρώπης, ο Geert Mak έχει αδιαμφισβήτητα τις καταβολές να ανιχνεύσει τα συμβάντα πίσω από το φαίνεσθαι, καθώς και τα εχέγγυα να συνθέσει μια γεωπολιτική τοιχογραφία των δύο πρώτων δεκαετιών του νέου αιώνα, του δικού μας αιώνα, όπως μέχρι σήμερα έχει διαμορφωθεί. Το κοινό όραμα της ευημερίας επισκιάστηκε από το δέλεαρ του καταναλωτισμού, που έφερε την Ευρώπη αντιμέτωπη με το είδωλό της και υποσκέλισε τις αξίες της. Τραγική ειρωνεία ή συνέπεια μιας αυταπάτης; Όποια κι αν είναι η απάντηση, ο τίτλος αυτού του βιβλίου συνομιλεί με την ειρωνεία του ομότιτλου κλασικού αριστουργήματος του Dickens, αποδεικνύοντας πως ο ανθρώπινος φαινότυπος παραπλανάται από τις ίδιες του τις προσδοκίες, όσοι αιώνες κι αν περάσουν.
