Της Λαμπρινής Μπάντου,
Με τον Ν. 4622/2019 για το «επιτελικό κράτος», ιδρύθηκε μια ενιαία και ανεξάρτητη αρχή, η Εθνική Αρχή Διαφάνειας (Ε.Α.Δ.), με σκοπό την ενίσχυση της διαφάνειας, της ακεραιότητας, της λογοδοσίας και κυρίως την καταπολέμηση της διαφθοράς και της κακοδιοίκησης στις πράξεις των δημοσίων και ιδιωτικών οργανισμών. Οι λόγοι που κατέστησαν αναγκαία την ίδρυσή της ήταν το παρωχημένο θεσμικό πλαίσιο, ο κατακερματισμός των ελεγκτικών οργάνων και, συνεπώς, η έλλειψη συντονισμού, η πολυνομία, η κακονομία και οι επικαλύψεις αρμοδιοτήτων. Η βασική ιδέα ήταν να συγχωνευτούν τα ελεγκτικά σώματα (Γενικός Επιθεωρητής Δημόσιας Διοίκησης, Σώμα Επιθεωρητών-Ελεγκτών Δημόσιας Διοίκησης, Σώμα Επιθεωρητών Υπηρεσιών Υγείας και Πρόνοιας, Σώμα Επιθεωρητών Δημοσίων Έργων, Σώμα Επιθεωρητών-Ελεγκτών Μεταφορών, Γενική Γραμματεία Καταπολέμησης της Διαφθοράς), σε έναν ενιαίο και ανεξάρτητο, από την Κυβέρνηση, φορέα, ώστε να επιτελούν αποτελεσματικότερα το έργο τους.
Η νέα αυτή Αρχή απολαμβάνει διοικητικής αυτοτέλειας, που σημαίνει ότι δεν υπόκειται σε διοικητική εποπτεία ή ιεραρχικό έλεγχο από κάποιο Υπουργείο ή άλλο φορέα του Κράτους και τα μέλη της χαίρουν προσωπικής και λειτουργικής ανεξαρτησίας, καθώς δεν μπορεί κάποιος εκτός της Αρχής (πλην εξαιρέσεων) να τα διορίσει, παύσει, μεταθέσει κ.λπ. Επίσης, καμία άλλη Αρχή δεν μπορεί να ανακαλέσει ή να ακυρώσει πράξη που εξέδωσε η Ε.Α.Δ., παρά μόνο το δικαστήριο. Υπόκειται, όμως, σε κοινοβουλευτικό έλεγχο, καθώς κάθε χρόνο οφείλει να υποβάλλει ετήσια έκθεση απολογισμού στον Πρόεδρο της Βουλής και την Επιτροπή Θεσμών και Διαφάνειας, αλλά και ειδικές εκθέσεις, κατά τη διάρκεια του χρόνου, για θέματα διαφθοράς στον Πρωθυπουργό και στον Πρόεδρο της Βουλής. Όπως φαίνεται, η Ε.Α.Δ. λογοδοτεί στη Βουλή, αλλά κατά πόσο ανεξάρτητη είναι από την εκάστοτε Κυβέρνηση;
Από την επιλογή της ηγεσίας της Ε.Α.Δ., μέχρι και την άσκηση των αρμοδιοτήτων της, θα δούμε ότι εμπλέκεται άμεσα η Κυβέρνηση. Όσον αφορά τον διοικητή της, αυτός επιλέγεται κατόπιν προκηρύξεων ανοικτού διαγωνισμού και διαμόρφωσης μιας «βραχείας λίστας» υποψηφίων από ανεξάρτητη Επιτροπή Επιλογής, αλλά, τελικά, διορίζεται από την εκάστοτε Κυβέρνηση. Επίσης, η ανανέωση της θητείας τόσο των μελών όσο και του διοικητή γίνεται από το Υπουργικό Συμβούλιο και από τον Πρωθυπουργό, αντίστοιχα. Επομένως, αφενός διασφαλίζονται εχέγγυα ανεξαρτησίας, αφετέρου η τελική απόφαση θα είναι της Κυβέρνησης.
Βέβαια, όπως φάνηκε με τον νυν διοικητή της Ε.Α.Δ., Άγγελο Μπίνη, αυτός επιλέχτηκε με μόνη την ψήφο της Νέας Δημοκρατίας –και, μάλιστα, με στενούς δεσμούς ετών να τον συνδέουν με τον Πρωθυπουργό–, χωρίς να περάσει την παραπάνω διαδικασία, για διετή θητεία (2019-2021), δηλαδή μέχρι να θεμελιωθεί η λειτουργία της Αρχής, ενώ ο επόμενος διοικητής προβλέφθηκε να επιλεχτεί με αντικειμενικά κριτήρια και 5ετή θητεία. Αντί αυτού, καθορίστηκε η διαδικασία προκήρυξης για επιλογή διοικητή, με τη μοριοδότηση να είναι προσαρμοσμένη στα προσόντα και την προϋπηρεσία του κ. Μπίνη, με απόφαση του Υπουργού Εσωτερικών, Μάκη Βορίδη. Επομένως, γεννάται εύλογα το ερώτημα, αν, τελικά, η επιλογή γίνεται με αντικειμενικά κριτήρια ή αν αφήνεται, κάπως έτσι, περιθώριο στην Κυβέρνηση να βάλει «δικά» της άτομα στις κρίσιμες αυτές θέσεις.
Όσον αφορά το πλαίσιο αρμοδιοτήτων της Ε.Α.Δ., το ζήτημα είναι αν έχει απλώς ελεγκτικές αρμοδιότητες, αποστέλλοντας το πόρισμα ελέγχων της στην αρμόδια αρχή ή αν λειτουργεί ως «εισαγγελέας», επιβάλλοντας η ίδια ποινές σε περιπτώσεις που είναι αναρμόδια. Για παράδειγμα, μεταξύ άλλων αρμοδιοτήτων, διαθέτει και τη δυνατότητα να ελέγχει την εφαρμογή της νομοθεσίας. Εδώ, όμως, ανοίγει ένα «παραθυράκι» και της δίνεται η δυνατότητα να κάνει ελέγχους για το αν εφαρμόζονται τα μέτρα κατά της πανδημίας ή και αν εφαρμόζεται ο αντικαπνιστικός νόμος. Οι καθημερινοί έλεγχοι και οι επιβολές προστίμων επί πανδημίας ήταν περισσότερες από τις υποθέσεις διαφθοράς ή τους ελέγχους «πόθεν έσχες», με τους οποίους είναι επιφορτισμένη. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, το έργο της περιορίστηκε στις καθημερινές ανακοινώσεις για τα χιλιάδες πρόστιμα που καταλογίζουν οι επιθεωρητές στους πολίτες και επαγγελματίες.
Αντί να επικεντρώνεται σε ελέγχους για τα λεγόμενα «φακελάκια», τις παράνομες συνταγογραφήσεις, τις υπερκοστολογήσεις στις προμήθειες και κυρίως για διαφθορά στις συμβάσεις ιδιωτών παροχών υγείας συμβεβλημένους με δημόσιους φορείς (π.χ. ΕΟΠΥΥ), θεωρητικά ελέγχει το κάπνισμα στους εσωτερικούς χώρους, επιβάλλοντας, μάλιστα, και πρόστιμα. Κατά πόσο αρμόδια είναι, όμως, να επιβάλει πρόστιμα στις ανωτέρω περιπτώσεις, από τη στιγμή που υπάρχουν άλλα αρμόδια και εξειδικευμένα ελεγκτικά σώματα, όπως η αστυνομία και το υγειονομικό των Περιφερειών, αντίστοιχα;
Πολλοί πολίτες και καταστηματάρχες απολογήθηκαν σε επιθεωρητές της Ε.Α.Δ., λόγω του ότι κάπνισαν ή επειδή δεν είχαν τα απαραίτητο έγγραφο μετακίνησης, κατά τη διάρκεια των καραντίνων. Τα γεγονότα αυτά, μάλιστα, προβλήθηκαν σε ζωντανές συνδέσεις με τα δελτία ειδήσεων, ενώ τόσο ο Διοικητής όσο και Επιθεωρητές της Ε.Α.Δ. έδωσαν αρκετές συνεντεύξεις και δηλώσεις. Αντιθέτως, η συνήθης πρακτική είναι οι επιθεωρητές να κάνουν ελέγχους απροειδοποίητα και χωρίς κάμερες και συνεντεύξεις. Με άλλα λόγια, οι έλεγχοι δεν είναι ουσιαστικοί και κυρίως στον τομέα της υγείας που η διαφθορά καλπάζει, είναι, αντιθέτως, επιφανειακοί, στο όνομα της διαφάνειας, με στόχο να δοθεί απλώς δημοσιότητα στο θέμα. Μήπως, λοιπόν, ο ανεξάρτητος αυτός φορέας που ασχολείται με θέματα προβολής, επικοινωνίας και ελέγχων σε τέτοιου είδους υποθέσεις, μετατρέπεται σε μια κυβερνητική προπαγάνδα, παραβιάζοντας τα δικαιώματα των πολιτών;
Επιπροσθέτως, τα περισσότερα πορίσματα «μένουν» στο γραφείο του Διοικητή, χωρίς να υπάρχει ενημέρωση για την εξέλιξή τους, ενώ οι επιθεωρητές περιορίζονται στην καθημερινή επιβολή προστίμων. Λόγου χάρη, η υπόθεση της λεγόμενης «Λίστας Πέτσα», που έχει λάβει μεγάλη δημοσιότητα και αφορά τα εκατομμύρια που δόθηκαν από τα κόμματα στα Μ.Μ.Ε. για την καμπάνια «Μένουμε Σπίτι», φαίνεται πως δεν απασχόλησε ιδιαίτερα την Ε.Α.Δ., ως ελεγκτικό σώμα, ενώ, παράλληλα, η ίδια απέρριψε σιωπηρά προσφυγή οργανισμού που της ζήτησε σχετικά έγγραφα, με τα αναλυτικά ποσά που δόθηκαν. Ακόμη, από τη στιγμή που ανέλαβε τις αρμοδιότητες του ο τέως Γενικός Επιθεωρητής Δημοσίας Διοίκησης, η Ε.Α.Δ. καθίσταται αυτομάτως αρμόδια για την εξέταση προσφυγών πολιτών κατά της Διοίκησης, στο πλαίσιο του δικαιώματος πρόσβασης στη δημόσια πληροφορία. Αντιθέτως, στην υπόθεση Κουκάκη, για την άρση του τηλεφωνικού απόρρητου του δημοσιογράφου, ενεπλάκη «αυτεπαγγέλτως», αν και αναρμόδια, για να διερευνήσει το ζήτημα αυτό, ώστε να «κλείσει» την υπόθεση αυτή η Κυβέρνηση.
Η ίδρυση της εν λόγω Αρχής, ναι μεν αποτελεί μια προσπάθεια μεταρρύθμισης στον ελεγκτικό τομέα, μέσα από τις δράσεις της για καταπολέμηση, αλλά κυρίως την πρόληψη και αποτροπή φαινομένων διαφθοράς και κακοδιοίκησης, αποτελώντας, παράλληλα, έναν ελεγκτικό μηχανισμό ανεξαρτητοποιημένο από τον στενό πυρήνα της εκτελεστικής εξουσίας. Βέβαια, να επισημανθεί ότι αξιοποιεί σύγχρονα εργαλεία για την καταπολέμηση των φαινομένων διαφθοράς, όπως η ανάλυση δεδομένων, οι συμπεριφορικές προσεγγίσεις και η αξιοποίηση της τεχνητής νοημοσύνης. Όμως, αρκετές είναι οι περιπτώσεις που σημαντικές υποθέσεις διαφθοράς «μπαίνουν στο συρτάρι» (κατασπατάληση δημοσίου χρήματος κ.α.), την ίδια στιγμή που η Ε.Α.Δ. ασχολείται με θέματα ελέγχων, όπως για την εφαρμογή των περιοριστικών μέτρων κατά της πανδημίας κ.α. Οι δραστηριότητές της, δηλαδή, αφορούν περισσότερο το φως της δημοσιότητας και όχι ουσιαστικές υποθέσεις διαφθοράς, δείχνοντας, έτσι, ότι ενδιαφέρεται περισσότερο για την επικοινωνιακή προβολή της πολιτικής.
Επιπλέον, το γεγονός ότι μπορεί να αναλάβει αρμοδιότητες από τον έλεγχο του «πόθεν έσχες» και των καταγγελιών κατά της διαφθοράς, μέχρι και τον έλεγχο των προαναφερθεισών περιπτώσεων, την καθιστά μια Αρχή χωρίς σαφές πλαίσιο αρμοδιοτήτων, αλλά επιφορτισμένη με ευρείες και αποσπασματικές αρμοδιότητες ή και με υπερεξουσίες, θα λέγαμε. Αυτό σημαίνει πως εύκολα μπορεί να δράσει αυθαίρετα, σε περιπτώσεις που δεν έχει «χώρο» να παρέμβει, επικαλούμενη τη διαφάνεια και τη λογοδοσία. Εν τέλει, η στενή επαφή με την Κυβέρνηση αδυνατίζει τα εχέγγυα ανεξαρτησίας της. Σαφώς και μία Αρχή με διοικητική και λειτουργική ανεξαρτησία θα πρέπει να υπόκειται σε κάποιον έλεγχο από την Κυβέρνηση, για να υπάρχει θεσμικό αντίβαρο, αλλά το ζήτημα είναι αν παραμένει ανεπηρέαστη ως προς τους ελέγχους που ασκεί ή αν κατευθύνονται οι δράσεις της από πολιτικούς σκοπούς και συμφέροντα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Μπάλτα Ευαγγελία, Η Εθνική Αρχή Διαφάνειας ως θεσμός του Επιτελικού Κράτους, περιοδικό «Το Σύνταγμα», τεύχος 3-4, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2020.
- Είναι αναγκαία η Εθνική Αρχή Διαφάνειας;, syntagmawatch.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η άλωση των Ανεξάρτητων Αρχών, efsyn.gr, διαθέσιμο εδώ
- «Αναρμόδια» για αδιαφάνεια η Εθνική Αρχή Διαφάνειας!, efsyn.gr, διαθέσιμο εδώ
