Της Μαρίας Χαραλαμπίδου,
Η εξ αδιαθέτου κληρονομική διαδοχή συνιστά μορφή διαδοχής εκ του νόμου (1813 επ.) κι επέρχεται όταν ο αποβιώσας δεν έχει συντάξει διαθήκη, όταν έχει ακυρωθεί (ΑΚ 184), όταν είναι άκυρη (ΑΚ 180), όταν έχει ανακληθεί (ΑΚ 1763 επ.), όταν η διαδοχή από τη διαθήκη έχει ματαιωθεί μερικά ή ολικά (ΑΚ 1710 παρ.2), ή όταν με τη διαθήκη καταλείπεται μόνο μέρος της κληρονομιάς.
Το κληρονομικό δικαίωμα της εξ αδιαθέτου διαδοχής θεμελιώνεται στην εξ αίματος συγγένεια του αποθανόντος (ΑΚ 1461) κι όχι στην εξ αγχιστείας (ΑΚ 1462), ενώ αφορά και τη συγγένεια που δημιουργείται από την υιοθεσία (ΑΚ 1542 επ. και ΑΚ 1561).
Στην εξ αδιαθέτου κληρονομική διαδοχή, καλούνται οι συγγενείς του αποβιώσαντος που ορίζει ο νόμος, αλλά όχι ταυτόχρονα. Ο νόμος τοποθετεί τους συγγενείς σε τάξεις γενεών. Η κάθε γενιά έχει έναν ή περισσότερους αρχηγούς και τους απογόνους τους. Η πρώτη τάξη έχει αρχηγό αυτόν που κληρονομείται και ακολουθούν οι κατιόντες του, δίχως περιορισμούς (παιδιά, εγγονοί, δισέγγονοι κλπ.). Η δεύτερη τάξη έχει αρχηγούς τους γονείς αυτού που κληρονομείται και περιλαμβάνει τους κατιόντες αυτών (τέκνα, εγγόνια, δισέγγονα που είναι τα αδέλφια, τα ανίψια, τα παιδιά των ανιψιών αυτού που κληρονομείται). Η τρίτη τάξη έχει αρχηγούς τους παππούδες και τις γιαγιάδες (τόσο από την πλευρά της μητέρας όσο κι από την πλευρά του πατέρα) του κληρονομούμενου, χωρίς να διαθέτει άλλα μέλη. Την τέταρτη τάξη συμπληρώνουν οι προπαππούδες και οι προγιαγιάδες του κληρονομούμενου. Εκτός των τεσσάρων αυτών τάξεων, δεν δίνεται δικαίωμα κληρονομικής διαδοχής σε κανέναν άλλον συγγενή.
Στην κληρονομική διαδοχή, οι συγγενείς καλούνται με την ανωτέρω σειρά. Βασική αρχή είναι πως «δεν καλείται στην κληρονομία συγγενής, εφόσον υπάρχει άλλος συγγενής προηγούμενης τάξης που καλείται ως κληρονόμος» (ΑΚ 1819). Η ύπαρξη έστω και ενός συγγενούς σε μια τάξη, αποκλείει αυτούς των επόμενων τάξεων.
Κάθε τάξη διακλαδίζεται σε ρίζες, που η καθεμιά περιλαμβάνει ένα μέλος της γενεάς —που λειτουργεί ως αρχηγός της ρίζας— και τους κατιόντες του. Η κάθε ρίζα διαιρείται σε μικρότερες ρίζες που ονομάζονται υπορρίζες. Ο αρχηγός της κάθε ρίζας αποκλείει τους επόμενους από τη διαδοχή. Αν δεν υφίσταται αρχηγός της ρίζας, είτε επειδή απεβίωσε πριν την επαγωγή είτε επειδή αποκληρώθηκε, αποποιήθηκε, ή κηρύχθηκε ανάξιος, το μερίδιο που θα κληρονομούσε περιέρχεται στη ρίζα του. Για κάθε ρίζα ισχύει ότι ο συγγενής που είναι πιο κοντά στον αρχηγό αποκλείει τον πιο μακρινό, δηλαδή ο ανιών αποκλείει τον κατιών (ΑΚ 1813, παρ.1, εδ. β’, ΑΚ 1814, εδ. γ’, ΑΚ 1816, παρ. 3, εδ. α’).
Στη δεύτερη τάξη, η αρχή πως ο ανιών της κάθε ρίζας αποκλείει τους κατιόντες του διευρύνεται, καθώς, εκτός από τους γονείς του αποβιώσαντος, καλούνται ως κληρονόμοι και τα αδέλφια του (ΑΚ 1814). Γονείς και αδέλφια κληρονομούν κατ’ ισομοιρίαν. Από την άλλη, τα παιδιά ή τα εγγόνια των αδελφών κληρονομούν βάσει ριζών (οι εγγονοί αποκλείονται από τα τέκνα που βρίσκονται στην ίδια ρίζα).
Υπάρχει πιθανότητα ένα άτομο να έχει περισσότερες από μία συγγένειες με τον κληρονομούμενο κι έτσι να ανήκει σε περισσότερες από μια ρίζες. Εάν συμβαίνει κάτι τέτοιο, ο συγγενής αυτός θα λάβει τις μερίδες όλων των ριζών που του αναλογούν (ΑΚ 1818, εδ. α’).
Στους συγγενείς που κληρονομούν εξ αδιαθέτου συγκαταλέγεται και ο σύζυγος που επιζεί. Το ποσοστό που του καταλείπεται διαφέρει ανάλογα με την τάξη στην οποία καλείται να κληρονομήσει. Συγκεκριμένα, εάν συντρέχει ως κληρονόμος με τους συγγενείς της πρώτης τάξης, του αντιστοιχεί το 1/4 της κληρονομίας, ενώ με τους συγγενείς όλων των υπολοίπων τάξεων του αναλογεί το 1/2. Εάν δεν υπάρχουν καθόλου επιζώντες συγγενείς στις τέσσερις τάξεις, καλείται στην πέμπτη τάξη και λαμβάνει όλη την κληρονομία, ως ο μοναδικός εξ αδιαθέτου κληρονόμος (ΑΚ 1821).
Τέλος, εάν δεν υπάρχουν συγγενείς σε καμία από τις τέσσερις τάξεις ούτε σύζυγος που επιζεί, τότε η περιουσία περιέρχεται στο δημόσιο που λειτουργεί ως εξ αδιαθέτου κληρονόμος (ΑΚ 1824). Με αυτή τη ρύθμιση ικανοποιείται η βασική αρχή ότι κανείς δεν πρέπει να πεθάνει ακληρονόμητος (ΑΚ 1713, 1848 παρ.2), επιτυγχάνεται ασφάλεια στις συναλλαγές και διασφαλίζεται η συνέχιση των οικονομικών δραστηριοτήτων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Γεωργιάδης, Απόστολος, Σ., Εγχειρίδιο Κληρονομικού Δικαίου, Εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα, 2014
- Ψούνη, Νίκη, Κληρονομικό Δίκαιο I, Ε’ έκδοση, Εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα, 2016
-
ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΕΞ ΑΔΙΑΘΕΤΟΥ, διαθέσιμο εδώ
