Ο μάγιστρος Νικηφόρος και ο ναός της Παναγίας Φορβιώτισσας στην Ασίνου της Κύπρου

Του Θανάση Κουκόπουλου,

Η μελέτη των μνημείων και του διακόσμου τους μπορεί να μας βοηθήσει στην εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων σχετικά με το ιστορικό πλαίσιο της εκάστοτε εποχής, αλλά και την ανταπόκριση και τις αντιδράσεις των ανθρώπων απέναντι στις γεωπολιτικές μεταβολές των καιρών. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι ο ναός της Παναγίας Φορβιώτισσας, ο οποίος βρίσκεται τρία μίλια νοτίως του χωριού Νικητάρι στο νησί της Αφροδίτης, στους πρόποδες της οροσειράς Τρόοδος.

Το όνομα Ασίνου φαίνεται ότι είναι παραφθορά του τοπωνυμίου Ασίνη, καθώς τον 11^ο αι. π.Χ. εγκαταστάθηκαν στην περιοχή άποικοι από την ομώνυμη πόλη της Αργολίδας. Ο ναός ανήκε σε μοναστήρι, το οποίο κατοικούνταν μέχρι τον 17^ο αι. Υπάρχουν διάφορες απόψεις για την προέλευση της ονομασίας «Φορβιώτισσα». Σύμφωνα με μία, ο ναός έλαβε αυτήν την προσωνυμία λόγω της παρουσίας του αγριόχορτου ephorbium (η απόδοση ονομάτων φυτών στην Παναγία είναι κάτι σύνηθες στην Κύπρο). Άλλοι ισχυρίζονται ότι προέρχεται από τη λέξη «φόρβη», που σημαίνει βοσκότοπος.

Ο ναός οικοδομήθηκε στα 1105/6 από τον μάγιστρο Νικηφόρο, ο οποίος πρέπει να διατελούσε δικαστής ή φορολογικός υπάλληλος. Πρόκειται για έναν καμαροσκεπή ναό με αψιδωτές απολήξεις στη βόρεια και νότια πλευρά του νάρθηκα. Στον κυρίως ναό, δύο παραστάδες ορίζουν δύο τμήματα, ένα κεντρικό ευρύχωρο και ένα στενόμακρο. Ο τοιχογραφικός διάκοσμος, εξαιρετικής ποιότητας, ανάγεται σε διάφορες φάσεις, στις αρχές, στα τέλη του 12^ου και στον 14^ο αι., ενώ απεικονίζεται πληθώρα δωρητών, λαϊκών και μη.

Μας ενδιαφέρουν οι φάσεις του 12^ου αι. Προτού προχωρήσουμε στην παρουσίαση και ανάλυση των σκηνών που χρονολογούνται στη συγκεκριμένη εποχή, πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ο εν λόγω αιώνας είναι μία περίοδος ανακατατάξεων. Οι Σελτζούκοι Τούρκοι έχουν εισβάλει δυναμικά στη Μικρά Ασία και απειλούν ευθέως την υπόσταση της ίδιας της αυτοκρατορίας. Οι σταυροφόροι έχουν ξεκινήσει και αυτοί τις εκστρατείες τους, έχουν διέλθει μέσα από τα βυζαντινά εδάφη, αφήνοντας όχι και τόσο ευχάριστες αναμνήσεις, έχουν εγκαθιδρύσει τα κράτη τους στη Συροπαλαιστίνη και θέλουν να αποτελέσουν έναν σημαντικό «παίκτη» στην Ανατολική Μεσόγειο. Από την άλλη, και η ίδια η Κύπρος μαστίζεται από διχαστικές, φυγόκεντρες, αποσχιστικές τάσεις.

Υπολογίζεται ότι τα δύο τρίτα της αρχικής διακόσμησης σώζονται σήμερα. Αυτά περιλαμβάνουν την Κοινωνία των Αποστόλων και έξι Πατέρες της Εκκλησίας στην αψίδα του ιερού, τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου εκατέρωθεν της αψίδας, τη Γέννηση της Θεοτόκου στο τύμπανο της βορειοανατολικής κόγχης (μέσα στο ιερό βήμα), τέσσερις προτομές ιεραρχών στο εσωρράχιο του τόξου πάνω από την ίδια κόγχη, τη μορφή του Αγίου Ιωάννου του Ελεήμονος στην πρόθεση, αυτή του Αγίου Τριφυλλίου στο διακονικό, την κοινωνία της Οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας, την Ανάληψη στον θόλο πάνω από την Αγία Τράπεζα, την Κοίμηση της Θεοτόκου στον δυτικό τοίχο, διάφορες σκηνές του δωδεκαόρτου στο δυτικό στενόμακρο διαμέρισμα, οσίους, την Αγία Θέκλα, τους Σαράντα Μάρτυρες, τους Αγίους Κωνσταντίνο & Ελένη, καθώς και διάφορους άλλους Αγίους.

Μία κτητορική επιγραφή διατρέχει μία ζώνη, η οποία διέρχεται και κάτω από τους Αγίους Κωνσταντίνο & Ελένη στο δυτικό στενόμακρο διαμέρισμα. Η επιγραφή αναφέρει ότι ο ναός ανεγέρθηκε και ιστορήθηκε «δια συνδρομής και πολλού πόθου» του μαγίστρου Νικηφόρου επί βασιλείας Αλεξίου Α΄ Κομνηνού (1081-1118). Η παρουσία του ονόματος του αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης κάτω από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο μόνο τυχαία δεν είναι, καθώς προβάλλει τη συνέχεια της «ρωμαϊκής» αυτοκρατορικής εξουσίας σε μία εποχή αμφισβήτησής της από εξωτερικούς και εσωτερικούς εχθρούς. Έτσι, μέσα σε ένα πλαίσιο αναταραχών, γίνεται μία θεμιτή και, οπωσδήποτε, έμμεση έκκληση για ενότητα και ομοψυχία.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η απεικόνιση των Σαράντα Μαρτύρων της λίμνης Σεβαστείας. Συνοδεύεται από έμμετρη επιγραφή σε βυζαντινό δωδεκασύλλαβο (κάθε στίχος αποτελείται από δύο μέρη, ένα από πέντε συλλαβές και ένα από επτά):

+Χιμῶν [. . .]πόν σάρξ το πάσχον ενθάδε:
[. . .]σχόν ακουσὶς κ(αὶ) στεναγμω[.] μ(α)ρ(τύρων): /
[. . .] oυκ ακο[υσ]ης καρτερούσι τη βία:
προς τα στέφι βλέπουσιν· οὐ πρὸς τοὺς πόνους [+].

Μεταφράζεται ως εξής: «Ο χειμώνας φέρνει τον πόνο, η σάρκα τον πόνο εδώ. Εάν προσέξεις, θα ακούσεις τους στεναγμούς των μαρτύρων. Αν όμως όχι, ακόμα θα αντέχουν τη βία, κοιτώντας προς τους στεφάνους (απεικονίζονται πάνω από αυτούς) και όχι προς τους πόνους. Γίνεται αντιληπτή η αμεσότητα και η ζωντάνια του κειμένου, το οποίο θέλει να ανοίξει έναν διάλογο με τον θεατή. Και αυτό δεν είναι τυχαίο, καθότι οι Σαράντα Μάρτυρες κατά την παράδοση θα έχουν ιδιαίτερη παρρησία προς τον Χριστό Κριτή κατά τη Δευτέρα Παρουσία. Έτσι, και ο ίδιος ο Νικηφόρος κάνει μία επίκληση για τη σωτηρία της ψυχής του.

Στο κεντρικό τμήμα του κυρίως ναού (αν και η παράσταση έχει επιζωγραφιστεί κατά τον 14^ο αι.), απεικονίζεται ο ίδιος ο Νικηφόρος με πολυτελή χιτώνα και χλαμύδα να προσφέρει ομοίωμα του ναού στον ένθρονο Χριστό με την ευλογία της Θεοτόκου (το αγγίζει με το ένα Της χέρι). Σε μικρότερη κλίμακα δίπλα από αυτόν, παριστάνεται μία γυναικεία μορφή με το όνομα Γέφυρα. Μάλλον πρόκειται για την κόρη του. Και εδώ υπάρχει έμμετρη επιγραφή:

Πολοῖς τεθηλῶς / ἀγαθοῖς ἐν τω βίο
ών/περ χοριγός οράθης συ / παρθένε
Νικηφόρος μάγιστρος εἰκτρος ή/κ(αί)της
ἥγιρα τωνδε τῶ ναον μετα πόθου
ἁνθου/περ ετο προστάτυν εὑρικ(αί)νε
ἐν ημέ/ρα σε τι φρικὼδη τῆς δίκης.

Μεταφράζεται ως εξής: «Έχοντας ευλογηθεί στη ζωή με πολλά αγαθά, χορηγός των οποίων φάνηκε ότι ήσουν εσύ, Παρθένε, εγώ ο Νικηφόρος μάγιστρος, ο οικτρός ικέτης, ανήγειρα αυτόν τον ναό με πόθο. Γι’ αυτό ζητώ να είσαι η προστάτιδά μου τη φρικώδη ημέρα της δίκης». Παράλληλα, ευλογείται από τον Χριστό ο νόμιμος αντιπρόσωπος της αυτοκρατορικής εξουσίας στην Κύπρο.

Τέλος, θα μας απασχολήσει η παράσταση του Αγίου Γεωργίου στο νάρθηκα. Στην ασπίδα του είναι αξιοσημείωτη η απόδοση ενός σταυρού μέσα σε μία ημισέληνο. Με την έναρξη των σταυροφοριών, η ημισέληνος μαζί με σταυρό εμφανίζεται σε φόλλες (νομίσματα ευρείας κυκλοφορίας, που αξιοποιούνταν στις συναλλαγές των χαμηλότερων στρωμάτων) της εποχής του Αλεξίου Κομνηνού. Αυτό δεν είναι τυχαίο, καθώς η ημισέληνος με άστρο ήταν τα σύμβολα του αρχαίου Βυζαντίου. Έτσι, αναδύεται μία ανάγκη προβολής της ταυτότητας του Βυζαντίου, όταν η εδαφική του κυριαρχία τίθεται σε αμφισβήτηση από παντού.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Sevcenko, Nancy (2012), ” The Metrical Inscriptions in the Murals of the Panagia Phorbiotissa”, στο: Nicolaides, Andreas & Weyl Carr, Annemarie (επιμ.), Asinou across Time Studies in the Architecture and Murals of the Panagia Phorbiotissa, Cyprus, Washington: Dumbarton Oaks, σελ. 69-90
• Stylianou, Andreas & Judith (1997), The painted churches of Cyprus, Nicosia: A. G. Leventis Foundation