Ποια ήταν η θέση της γυναίκας στη βυζαντινή κοινωνία;

Της Δήμητρας Τσατζαλή,

Η ζωή μίας γυναίκας στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία καθοριζόταν από τους νόμους, αλλά και το δίκαιο που θέσπιζαν οι άνδρες. Σε μία κοινωνία, όπου οι γυναίκες βρίσκονταν σε θέση κατώτερη από αυτή των ανδρών, υπήρχαν κάποιες ευκαιρίες για αυτές. Με την εμφάνιση του Χριστιανισμού και την έντονη επίδρασή του, αυτές όλο και περισσότερο κατακτούσαν μία καλύτερη θέση. Η έρευνα τα τελευταία χρόνια συνεχώς προοδεύει και εξάγονται ολοένα και περισσότερα χρήσιμα πορίσματα.

Διαβάζουμε και μαθαίνουμε ότι η ζωή μιας αριστοκράτισσας ή αυτοκράτειρας διέφερε από αυτήν μιας γυναίκας που ανήκε στα μεσαία ή κατώτερα στρώματα. Σημαντικές προσωπικότητες ήταν, για παράδειγμα, η Θεοδώρα, σύζυγος του αυτοκράτορος Ιουστινιανού Α΄, η Ειρήνη η Αθηναία, η Άννα η Κομνηνή, η οποία έφτασε στο ανώτατο επίπεδο μόρφωσης κ.α. Τα αγιολογικά κείμενα της εποχής μας επιτρέπουν να σχηματίσουμε μία εικόνα. Στο παρόν άρθρο θα αναφερθούμε στους τομείς που καθόρισαν τη δραστηριότητα της γυναίκας. Είναι η οικογένεια, η εκπαίδευση και η κοινωνία.

Οικογένεια

Από τη γέννησή της και ύστερα, αποκτά έναν πολύ ενεργό ρόλο μέσα στο σπίτι. Στην αρχή ως κόρη, αργότερα ως σύζυγος και μητέρα. Ένας γάμος προϋπέθετε πάντοτε την απόκτηση τέκνων. Ήταν κοινωνικά μη αποδεκτό ένα ζευγάρι να μην γεννήσει παιδιά και αν αυτό συνέβαινε, στιγμάτιζε την οικογένεια. Είχε το δικαίωμα η γυναίκα να χωρίσει τον άνδρα της σε περίπτωση που δεν ήταν γόνιμος. Όσες, μάλιστα, δεν ήταν δυνατό να μείνουν έγκυοι προσεύχονταν στον Θεό ή σε Αγίους για βοήθεια. Αν και πάλι δεν γεννούσαν, η ευθύνη έπεφτε κατά κανόνα μόνο σε αυτές. Η επιθυμία για παιδί ήταν έντονη από την αρχή και, μάλιστα, είχαν προτίμηση στους άρρενες. Στην περίπτωση των κοριτσιών, όταν έρχονταν στη ζωή, αυτό συνδεόταν άρρηκτα με τη γέννηση μίας Αγίας. Δηλαδή οι πρωτότοκες θεωρείτο ότι θα γίνονταν αγίες. Οι Βυζαντινοί πίστευαν ότι είναι αδικία και ατυχία για την οικογένειά τους να φέρουν στον κόσμο ένα κορίτσι.

Η τύχη των κοριτσιών βρισκόταν στα χέρια των πατεράδων. Οι γυναίκες είτε παντρεύονταν είτε γίνονταν μοναχές. Ένας πατέρας είχε τη δύναμη μέχρι και να πουλήσει τα παιδιά του ή να τα ορίσει ως ενέχυρα. Θεωρούνταν οικονομικά «ανταλλάγματα». Σύμφωνα με το ρωμαϊκό δίκαιο, μία γυναίκα ως μητέρα δεν απολάμβανε δικαιώματα. Αυτή η τακτική άλλαξε με την παρέμβαση πολλών, ανάμεσα σε αυτούς και η δυναστεία των Ισαύρων. Φυσικά, μέσα στην οικογένεια έπαιζε ρόλο πολύ πιο ενεργό από τον πατέρα. Συνδεόταν βαθιά με τα παιδιά και αναλάμβανε την πλήρη ανατροφή τους. Ακόμα και μετά τον θάνατο του συζύγου, αν δεν έκανε δεύτερο γάμο, έμενε πιστή στην οικογένειά της. Σε περίπτωση που αδυνατούσαν να τα θρέψουν αυτή και ο άνδρας, τα τέκνα τα αναλάμβανε το ορφανοτροφείο ή βρεφοτροφείο.

Εκπαίδευση

Η βυζαντινή εκπαίδευση διακρίνεται σήμερα από τους ερευνητές σε βαθμίδες, αν και στην πραγματικότητα ο διαχωρισμός δεν ήταν πολλές φορές απόλυτα ξεκάθαρος. Η πρώτη ήταν η προπαιδεία και άρχιζε από την ηλικία των έξι και μετά. Το δεύτερο στάδιο ξεκινούσε από την ηλικία των οχτώ έως και δώδεκα χρονών. Ονομαζόταν εγκύκλιος παίδευσις. Η μόρφωση των γυναικών ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με την κοινωνική τάξη. Δεν είναι πολλά πράγματα γνωστά για τη μόρφωση αυτών που ανήκαν στα μεσαία και κατώτερα στρώματα. Ο Μιχαήλ Ψελλός, ένας πολύ σημαντικός λόγιος του 11^ου αι., μας αναφέρει ότι η μητέρα του, η οποία προερχόταν από άσημη οικογένεια, ήταν αυτοδίδακτη. Ο ίδιος, λόγω των φιλοδοξιών του για κοινωνική άνοδο, φρόντισε να μορφώσει την κόρη του, για τις μαθησιακές ικανότητες της οποίας παινευόταν.

Θεωρητικά, οι Βυζαντινοί προόριζαν μία γυναίκα να γίνει μητέρα και όχι να μορφωθεί ή να αποκτήσει αξιώματα. Εφόσον ξόδευαν τον περισσότερο χρόνο τους εντός της οικίας, οι ασχολίες τους ήταν συνδεδεμένες με το νοικοκυριό, κάτι που δεν απαιτούσε την κατοχή ιδιαίτερων γνώσεων. Από τον 11^ο-12^ο αιώνα, ωστόσο, σημειώθηκε μία αλλαγή. Λόγω των καινούριων τακτικών της ανερχόμενης αριστοκρατίας, η οποία επεδείκνυε ιδιαίτερη προτίμηση στις επιγαμίες, η θέση των γυναικών ισχυροποιήθηκε. Οι γυναίκες ήταν πλέον κάτοχοι και διαχειριστές μεγάλων περιουσιών. Η Άννα Κομνηνή, μία εξαίσια προσωπικότητα, αποτελεί πρότυπο μορφωμένης γυναικός. Και εδώ να υπογραμμίσουμε ότι οι πραγματικά λόγιες γυναίκες και αυτές που αποκτούσαν γνώσεις ήταν αυτές που ανήκαν στην ανώτερη τάξη. Οι υπόλοιπες, δηλαδή αυτές που βρίσκονταν στα χαμηλά στρώματα, δεν είναι λογικό να υποθέσουμε ότι είχαν την ίδια τύχη.

Κοινωνία

Δεν είναι πολλές οι πληροφορίες για τη θέση της γυναίκας μέσα στη βυζαντινή κοινωνία μέχρι τον 10^ο αι. Γενικά ήταν πολλές φορές απούσες στις συναθροίσεις και μόνο οι άνδρες ήταν παρόντες σε αυτές. Οι έξοδοί τους γίνονταν σχεδόν αποκλειστικά για τον εκκλησιασμό. Η διαχείριση όλου του νοικοκυριού ήταν ευθύνη της γυναίκας. Μαγείρευε, τάιζε τα παιδιά και έφερνε εις πέρας όλες τις οικιακές εργασίες. Οι Βυζαντινές ασχολούνταν και με άλλες ασχολίες, λ.χ. την ύφανση.

Προηγουμένως, αναφέρθηκε ότι έβγαιναν έξω, για να παρακολουθήσουν κάποια ακολουθία ή μυστήριο στην εκκλησία. Σε αυτόν μόνο τον χώρο μπορούσαν να απολαμβάνουν μία ισότητα, δεδομένου ότι υπήρχαν και γυναίκες Αγίες. Στις εξωτερικές εμφανίσεις τους είχαν πάντα συνοδό, είτε σε απλούς περιπάτους είτε σε ταξίδια. Οι επαφές τους με άνδρες ήταν περιορισμένες, και αν συνέβαινε, συνήθως μόνο με μοναχούς. Βέβαια, από τον 10^ο αι. και εξής πληροφορούμαστε από τις πηγές (π.χ. αγιολογικά κείμενα) ότι οι γυναίκες έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη βιοτεχνία, αλλά και στην πώληση προϊόντων στις αγορές, οπότε εκ των πραγμάτων οι κοινωνικές συναναστροφές τους ήταν περισσότερες.

Συμπερασματικά, η ζωή μιας Βυζαντινής γυναίκας στηριζόταν στον άνδρα. Η υπακοή της ήταν απόλυτη, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι ήταν απόλυτα εγκλεισμένη μέσα στο σπίτι. Η σχέση της με την Εκκλησία ήταν στενή.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Λαΐου, Αγγελική (2006), «Η θέση της γυναίκας στη βυζαντινή κοινωνία», στο: Παναγιωτίδη-Κεσίσογλου, Μαρία (επιμ.), Η Γυναίκα στο Βυζάντιο: Λατρεία και Τέχνη, Πρακτικά 26ου Συμποσίου Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, σελ. 19-30
• Νικολάου, Αικατερίνη (2000), Η γυναίκα στη βυζαντινή κοινωνία (8ος – 11ος αι.): η εικόνα της στα αγιολογικά κείμενα, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (διδακτορική διατριβή)