Της Κατερίνας Κωνσταντοπούλου,
«Στην ουσία, η ποίηση είναι μια κριτική για τη ζωή»
– Matthew Arnold, 1822-1888, Άγγλος ποιητής
Με τον όρο κριτική, αναφερόμαστε στην τεκμηριωμένη αξιολόγηση μίας πράξης, μιας κατάστασης, ενός έργου ή ενός προσώπου. Η κριτική είναι παρούσα σε κάθε έκφανση της ανθρώπινης δημιουργίας και δραστηριότητας και, ως κατεξοχήν ικανότητα ενός έλλογου και υπεύθυνου πολίτη, συνιστά λυσιτελή δύναμη στη θεμελίωση του κοινωνικού γίγνεσθαι και την περιφρούρηση της δημοκρατίας. Κριτική –θετική ή αρνητική– ασκείται στον χώρο της τέχνης, της πολιτικής, της επιστήμης και της κοινωνίας, εμφανίζεται όμως και ως μία εσωτερική διεργασία, που αποσκοπεί στον αυτοέλεγχο και την αυτοβελτίωση, με άλλα λόγια ως αυτοκριτική. «Για να αποφύγεις την κριτική, μην κάνεις τίποτε, μην λες τίποτε, μην είσαι τίποτε», επισήμανε ο Αμερικανός συγγραφέας Elbert Hubbard, προβάλλοντας την κριτική ως αναγκαίο και αδήριτο αποκύημα οποιασδήποτε ανθρώπινης ενέργειας.
Γιατί, όμως, η κριτική χαρακτηρίζεται άοκνος φρουρός της πνευματικής και ηθικής ελευθερίας του ατόμου; Ο ορθολογικός τρόπος σκέψης, ο κριτικός έλεγχος, ο γόνιμος διάλογος και προβληματισμός, απαραίτητες προϋποθέσεις για την αποτίμηση μίας ενέργειας ή ενός ατόμου, αφυπνίζουν τις διανοητικές δυνάμεις του ανθρώπου, κατακρημνίζουν τον πνευματικό λήθαργο και την παθητικοποίηση, απαγκιστρώνουν από τα δεσμά της ποδηγέτησης και του εφησυχασμού. Ο σκεπτόμενος πολίτης, που βρίσκεται σε πνευματική εγρήγορση, δεν θα ετεροκατευθύνεται, αλλά θα προσπελάσει το ύψιστο αγαθό της πνευματικής ανεξαρτησίας.
Εξάλλου, με την κοινωνική κριτική, που ο ίδιος ασκεί και που του ασκείται, αναδύονται πρότυπα συμπεριφοράς, κοινωνικώς αποδεκτά, τα οποία θα αποτελέσουν σημείο αναφοράς στη διαμόρφωση της στάσης του ως πολίτη, ενώ θα αποκρυσταλλωθούν παραδείγματα παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς, καταδικαστέα από την κοινωνία, τα οποία μαθαίνει να αποφεύγει. Ας μην παραλείπουμε, ωστόσο, και μία από τις καταλυτικότερες μορφές κριτικής, την κριτική από εμάς προς εμάς. Η αυτοκριτική προσφέρει στον άνθρωπο το πολύτιμο προνόμιο της αυτεπίγνωσης και αυτοσυνείδησης, αναγκαίων όρων για την προσπέλαση της βέλτιστης εκδοχής του εαυτού μας.
Απομακρυνόμενοι από τη σφαίρα της ατομικότητας, διακρίνουμε τα συλλογικά και κοινωνικά οφέλη της κριτικής. Η τελευταία, ως πυλώνας της δημοκρατίας, επιτρέπει και προάγει τον πολιτικό διάλογο, τον έλεγχο της εξουσίας και, κατ’ επέκταση, την ανάσχεση της διαφθοράς και της αυθαιρεσίας. Περαιτέρω, η ορθολογική προσέγγιση των τεκταινομένων συντρίβει δεισιδαιμονίες και στερεότυπα και προπηλακίζει τα κακώς κείμενα και τις κοινωνικές πληγές και παθογένειες. Με αυτόν τον τρόπο, επιτυγχάνεται η ευρυθμία και η αρμονία της συλλογικής ζωής, καθώς και η συνοχή του κοινωνικού συνόλου, με άμεση απόρροια την πολιτιστική άνθηση.
Επί παραδείγματι, η τήρηση κριτικής στάσεως απέναντι στην παράδοση οδηγεί σε έναν γόνιμο διάλογο παρελθόντος και παρόντος. Η αξιολόγηση των επιστημονικών θεωριών αποτελεί το εναρκτήριο λάκτισμα για καίριες επιστημονικές αντιπαραθέσεις που θα αποφανθούν την ορθότητα ή τη διάψευσή τους. Η καλλιτεχνική κριτική σφυρηλατεί και προάγει αισθητικά κριτήρια και καλλιεργεί καλλιτεχνικές ευαισθησίες, ορίζοντας παράλληλα ποιοτικότερους όρους δημιουργίας.
«Η κριτική, όπως η βροχή, πρέπει να είναι αρκετά ευγενική για να βοηθήσει την ανάπτυξη ενός ανθρώπου, και όχι να καταστρέψει τις ρίζες του»
– Frank A. Clark, Αμερικανός πολιτικός
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Κοινωνική και πολιτική κριτική, latistor.blogspot.com, διαθέσιμο εδώ
