Της Εμμανουέλας Μπουλταδάκη,
Τα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν θρησκευτική γιορτή, στην οποία λατρευόταν η θεά Δήμητρα και η κόρη της Περσεφόνη. Η γιορτή αναφερόταν στο μυστήριο της ζωής και του θανάτου, καθώς και στη μετά θάνατον ζωή. Η πρωτοβουλία για την καθιέρωση της γιορτής ανήκει είτε στον Ερεχθέα είτε στον Εύμολπο, αν και σύμφωνα με την παράδοση τα ίδρυσε η ίδια η Δήμητρα. Στην αρχή, τα μυστήρια είχαν τοπική εμβέλεια, αργότερα, όμως, γύρω στα τέλη του 7ου αιώνα π.Χ., με τη διοικητική υπαγωγή της Ελευσίνας στην Αθήνα, η γιορτή γίνεται πολύ δημοφιλής στην ευρύτερη περιοχή.
Στην κλασική εποχή, τα Ελευσίνια Μυστήρια πήραν πανελλήνιο χαρακτήρα, ενώ κατά τη ρωμαϊκή εποχή παγκόσμιο. Τα Μυστήρια χωρίζονταν σε Μικρά και Μεγάλα. Τα Μικρά γιορτάζονταν στην Άγρα, ένα προάστιο των Αθηνών που βρισκόταν στις όχθες του Ιλισού (εκεί που βρίσκεται σήμερα το Καλλιμάρμαρο και η συνοικία του Μετς), ήταν δε μια «προετοιμασία» για τα Μεγάλα Μυστήρια. Τα Μεγάλα Μυστήρια γιορτάζονταν στην Ελευσίνα και την Αθήνα.
Στα Μεγάλα Ελευσίνια μπορούσε να λάβει μέρος ο καθένας, άντρες, γυναίκες, παιδιά, ακόμα και οι σκλάβοι. Υπήρχαν, όμως, δύο όροι. Πρώτον, το άτομο που ήθελε να μυηθεί έπρεπε να γνωρίζει Ελληνικά. Δεν ήταν απαραίτητο να είναι Έλληνας, αλλά να μπορεί να καταλαβαίνει και να κατανοεί τα τεκταινόμενα. Δεύτερον, οι μυημένοι δεν έπρεπε να είναι ένοχοι ανθρωποκτονίας. Άλλωστε, κατά τη διάρκεια της γιορτής, κανένας δεν μπορούσε να συλληφθεί όποια κατηγορία κι αν τον βάρυνε. Οι μυημένοι απαγορευόταν αυστηρά να αποκαλύψουν ό,τι είδαν και άκουσαν κατά τη διάρκεια των Μυστηρίων. Λόγω αυτής της αυστηρής μυστικότητας, δεν γνωρίζουμε σήμερα τι ακριβώς συνέβαινε κατά τη διάρκεια των τελετών αυτών. Το μόνο που ξέρουμε είναι οι τρεις λέξεις που περιγράφουν τη διαδικασία των Μυστηρίων: Δρώμενα, δεικνύμενα και λεγόμενα. Οι τρεις αυτές λέξεις σημαίνουν πράγματα που γίνονταν (τελετές), πράγματα που δείχνονταν (ιερά αντικείμενα), πράγματα που λέγονταν (ιερές λέξεις). Όποιος τολμούσε να αψηφήσει το νόμο της σιωπής, η τιμωρία ήταν θάνατος.
Γνωρίζουμε, επίσης, τα προκαταρκτικά που γίνονταν στα Μικρά Ελευσίνια. Αυτά λάμβαναν χώρα τον Φεβρουάριο στην Αθήνα (κοντά στο σημερινό Καλλιμάρμαρο). Τότε γινόταν η προκαταρτική μύηση αυτών, που θα γίνονταν μύστες, αργότερα, στα Μεγάλα Ελευσίνια. Οι εν δυνάμει, λοιπόν, μύστες θυσίαζαν στη Θεά και στην Κόρη, εξαγνίζονταν και μάθαιναν κάποια προκαταρκτικά πράγματα. Τα Μεγάλα Μυστήρια άρχιζαν στις 14 του μηνός Βοηδρομιώνος (τρίτος μήνας στο αττικό ημερολόγιο, αφιερωμένος στον θεό Απόλλωνα, η διάρκειά του ήταν από την πρώτη Σελήνη του Αυγούστου μέχρι τη νέα Σελήνη του Σεπτεμβρίου) στην Αθήνα και ολοκληρώνονταν στην Ελευσίνα μετά από εννέα μέρες (αναφορά στις εννέα μέρες που έψαχνε η Δήμητρα την Περσεφόνη, πριν επιστρέψει από τον κάτω κόσμο).
Αξίζει να αναφερθεί το πρόγραμμα αυτών των εννέα ημερών. Ξεκινάμε από τα προεόρτια, στις 14 του Βοηδρομιώνος. Την προηγούμενη μέρα από την έναρξη των Μυστηρίων μετέφεραν τα ιερά αντικείμενα από την Ελευσίνα στην Αθήνα. Τα τοποθετούσαν σε κύστες και μια πομπή νέων, καθώς και το ιερατείο, έφταναν στο Ελευσίνιο τέμενος της θεάς κάτω από την Ακρόπολη, εκεί τα τοποθετούσαν.
Κατά την πρώτη μέρα των Μυστηρίων (Αγυρμός), στις 15 του Βοηδρομιώνος, συγκεντρώνονταν οι Μύστες στην Ποικίλη Στοά της Αγοράς, όπου και κηρυσσόταν η Πρόρρηση (επίσημη έναρξη) από τον ιεροκήρυκα. Την επόμενη μέρα, στις 16 του Βοηδρομιώνος, με το σύνθημα «Άλαδε Μύσται», που σημαίνει «στη θάλασσα Μύστες», οι πιστοί λούζονταν στο Φάληρο για να εξαγνιστούν και εκεί θυσίαζαν και μικρούς χοίρους. Την τρίτη μέρα, προκειμένου να τιμήσει τη Δήμητρα και την Περσεφόνη, ο κάτοχος του αθηναϊκού βασιλικού αξιώματος πρωτοστατούσε στη θυσία στο Ελευσίνιο.
Ακολουθούσε η τέταρτη μέρα, η 18η του Βοηδρομιώνος, όπου οι Μύστες έμεναν στα σπίτια τους, ενώ η πόλη τιμούσε τον Ασκληπιό. Μια πομπή από γυναίκες που κρατούσαν καλάθια γεμάτα παπαρούνες και ρόδια γύριζαν την πόλη. Κατά την πέμπτη μέρα, άρχιζε η πομπή προς την Ελευσίνα, με μπροστάρη το άρμα του θεού Ίακχου. Γίνονται στάσεις σε διάφορα ιερά κατά μήκος της Ιεράς οδού, για να αποδοθούν προσφορές και να γίνουν θυσίες. Οι κάτοικοι της Ελευσίνας τους υποδέχονται στη γέφυρα του Κηφισού με γέλια και φωνές (γεφυρισμοί). Το βράδυ, η πομπή επέστρεφε στην Ελευσίνα και τα ιερά αντικείμενα ξανατοποθετούνταν στο άβατο του Τελεστηρίου. Μετά ξεφάντωναν σε ολονύχτιους χορούς. Η επόμενη μέρα ήταν αυτή της μύησης. Επτασφράγιστο μυστικό το περιεχόμενο της τελετής, το μόνο εξακριβωμένο είναι ότι οι Μύστες συγκεντρώνονταν στο Τελεστήριο και, αφού είχαν νηστέψει όλη την ημέρα, έπιναν τον κυκεώνα (μείγμα από νερό, αλεύρι και φλισκούνι), άκουγαν μυστικές φράσεις και έβλεπαν δρώμενα σχετικά με τον μύθο της Δήμητρας και της Περσεφόνης και τα ιερά αντικείμενα που φυλάσσονταν στο Τελεστήριο.
Κατά την έβδομη μέρα, όσοι είχαν ήδη έναν χρόνο μυημένοι, μπορούσαν να φτάσουν στην εποπτεία, τον ανώτερο βαθμό μύησης που σχετιζόταν πάλι με κάποιο μυστικό ιερό αντικείμενο. Την όγδοη μέρα, λάμβανε χώρα η τελετή της πλημοχόης (πήλινο αγγείο). Οι μύστες έχυναν νερό μία προς την Ανατολή και μία προς τη Δύση και εκστόμιζαν επικλήσεις. Την ένατη και τελευταία μέρα, στις 23 του Βοηδρομιώνος, οι μυημένοι επέστρεφαν στην καθημερινή ζωή τους, έχοντας γίνει κοινωνοί μιας ιδιαίτερης εμπειρίας, περνώντας από τον εικονικό θάνατο στη ζωή, από το σκοτάδι στο φως, από τον χειμώνα στην άνοιξη. Η συμμετοχή τους στη θλίψη και η ανακούφιση ότι η ζωή συνεχίζεται.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Φωτιάδης, Ν. (1896), Τα Ελευσίναν Μυστήρια: Μελέτη Αρχαιολογική και Φιλολογική, Αθήνα: Τυπογραφείο Α. Καλαράκη
- Sansimera.gr, Ελευσίνια Μυστήρια. Διαθέσιμο εδώ
- Athensattica.com, Ελευσίνια μυστήρια: «Μύησις» στο πιο ιερό και μυστικό τελετουργικό της Αττικής! Διαθέσιμο εδώ
