Του Θανάση Κουκόπουλου,
Βυζάντιο; Αν δεν έχετε ήδη προσπεράσει τον σύνδεσμο της ανάρτησης που σας οδηγεί στην παρούσα βιβλιοπαρουσίαση ή τον τίτλο της δημοσίευσης στην αρχική σελίδα, μάλλον θα σκέφτεστε να μεταβείτε σε κάποιο άλλο άρθρο. Μισό λεπτάκι, όμως! Μήπως η αποστροφή σας αυτή είναι προϊόν άγνοιας; Μήπως είναι καιρός να σταματήσετε να απορρίπτετε κάτι, χωρίς να έχετε εντρυφήσει σε αυτό; Μια τέτοια ευκαιρία θα σας προσφέρει το βιβλίο Κοσμική Τέχνη και Αρχιτεκτονική στο Βυζάντιο του Πασχάλη Ανδρούδη, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Μπαρμπουνάκη!
Ο συγγραφέας είναι επίκουρος καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Ο γράφων της παρούσας βιβλιοπαρουσίασης είχε την τιμή να παρακολουθήσει μαθήματά του. Ο κύριος Ανδρούδης έλαβε το πτυχίο του ως αρχιτέκτων μηχανικός από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και το μεταπτυχιακό του δίπλωμα στην ειδίκευση της Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης από το Πανεπιστήμιο Paris I Panthéon-Sorbonne το 1990. Στο ίδιο ίδρυμα εκπόνησε και τη διδακτορική του διατριβή με θέμα «Οι κοιμητηριακοί ναοί των μοναστηριών του Αγίου Όρους». Επίσης, το 1995 έλαβε ένα επιπλέον μεταπτυχιακό δίπλωμα με ειδίκευση στην αποκατάσταση μνημείων από το Ινστιτούτο Προηγμένων Αρχιτεκτονικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του York στη Μεγάλη Βρετανία.
Η ανάδειξη και τεκμηρίωση της κοσμικής (δηλαδή, μη εκκλησιαστικής) αρχιτεκτονικής και τέχνης του Βυζαντίου αποτελεί ένα προσωπικό στοίχημα του κυρίου Ανδρούδη. Το Βυζάντιο είναι ένας γοητευτικός πολιτισμός, κύρια χαρακτηριστικά του οποίου συνιστούν ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός, η ελληνική πνευματική παράδοση και γλώσσα και το ρωμαϊκό δίκαιο. Πέρα από αυτά, ωστόσο, μας διασώζονται και εξαιρετικά δείγματα πολλών άλλων κοσμικών πτυχών αυτού του πολιτισμού, υλικού και άυλου. Η μελέτη τους έχει αρχίσει να καθιερώνεται δυναμικά μόλις τα τελευταία χρόνια πλάι σε αυτές του εκκλησιαστικού πολιτισμού. Το βιβλίο αυτό, το οποίο εκδόθηκε το τρέχον έτος, έρχεται να καλύψει ένα σημαντικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία, η οποία χρειαζόταν ένα συνολικό και περιεκτικό πόνημα, που θα εισάγει τον αναγνώστη (όχι απαραίτητα μόνο έναν αρχαιολόγο ή αρχιτέκτονα, αλλά και οποιονδήποτε φιλότεχνο) στον βυζαντινό, κοσμικό, υλικό πολιτισμό.
Το υλικό της μονογραφίας χωρίζεται σε επτά κύρια κεφάλαια, ακολουθώντας έναν χρονολογικό άξονα. Ο άξονας αυτός βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στη συμβατική περιοδολόγηση της βυζαντινής ιστορίας και τέχνης. Ως χρονική αφετηρία θεωρείται η απόφαση για μεταφορά της πρωτεύουσας στο Βυζάντιο το 324. Η περίοδος μέχρι το 726, οπότε και εκδίδεται το πρώτο εικονομαχικό διάταγμα, ονομάζεται «παλαιοχριστιανική» ή ορθότερα πρωτοβυζαντινή. Την περίοδο 726-843 το Βυζάντιο συνταράσσει η έριδα γύρω από το ζήτημα της απόδοσης τιμών προς τις ιερές εικόνες. Ακολουθεί μια εποχή λαμπρής ανάπτυξης των γραμμάτων και των τεχνών, η λεγόμενη «Μακεδονική Αναγέννηση», η οποία θα φτάσει στο απόγειό της κατά τον 10ο και το α΄ μισό του 11ου αιώνα. Η επόμενη σημαντική περίοδος για τη βυζαντινή τέχνη είναι η κομνήνεια (1081-1185). Ορόσημο τόσο για την πολιτική όσο και για την πολιτισμική ιστορία της Ρωμανίας είναι, φυσικά, η άλωση του 1204 από τους Σταυροφόρους.
Το λυκόφως του Βυζαντίου σηματοδοτεί η εποχή της δυναστείας των Παλαιολόγων (1261-1453). Ένα πολύ ενδιαφέρον στοιχείο είναι το γεγονός πως ο συγγραφέας κλείνει το βιβλίο με ένα ιδιαίτερο, ξεχωριστό κεφάλαιο, το οποίο αναφέρεται στη μετάβαση από τη βυζαντινή στην οθωμανική αρχιτεκτονική κατά τον 15ο αιώνα, καθώς σε πρώιμα μνημεία του τουρκικού φύλου που κατέλυσε την πολιτική οντότητα της Ρωμανίας, ανιχνεύονται πολύ έντονες βυζαντινές επιδράσεις, οι οποίες προφανώς υποδηλώνουν και τη σημαντική συνεισφορά των Ελλήνων αρχιτεκτόνων και τεχνιτών στην ανέγερσή τους.
Κάθε κεφάλαιο ξεκινά με μια εισαγωγή στο ιστορικό πλαίσιο της εκάστοτε περιόδου, η οποία βοηθά και στην καλύτερη κατανόηση της καθαυτό καλλιτεχνικής παραγωγής, δεδομένου ότι κάθε μνημείο και έργο τέχνης είναι γέννημα-θρέμμα συγκεκριμένων ιστορικών, πολιτικών, θρησκευτικών, οικονομικών, κοινωνικών κ.ά. συνθηκών. Ακολουθούν κάποια γενικά στοιχεία για την αρχιτεκτονική παραγωγή της κάθε εποχής (π.χ. τύποι κτιρίων, υλικά δομής, τοπικές ιδιαιτερότητες κ.ά.) και στη συνέχεια παρατίθενται ενδεικτικά παραδείγματα κτηρίων και έργων τέχνης με λίγα λόγια για το καθένα. Υπάρχει πολύ μεγάλη ειδολογική ποικιλία: ανάκτορα, ιδιωτικές οικίες, οχυρώσεις, υδραγωγεία, υφάσματα, ελεφαντοστέινα κιβωτίδια, έργα ζωγραφικής, ανάγλυφες παραστάσεις, αυτοκρατορικές στήλες, κεφαλές και ανδριάντες. Δεν θα μπορούσαν, φυσικά, να λείπουν και οι απαραίτητες παραπομπές με τη μορφή υποσημειώσεων. Στο τέλος κάθε κεφαλαίου βρίσκονται οι αντίστοιχες εικόνες. Όπου χρειάζεται μπαίνουν και οι απαραίτητες λεπτομέρειες. Άλλωστε, όπως τονίζει συχνά ο κύριος Ανδρούδης στα μαθήματά του: «Όταν αναλύουμε ιδιαίτερα ένα έργο μικροτεχνίας, πρέπει να το εξετάζουμε χρησιμοποιώντας “μικροσκόπιο”!».
Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται από τον συγγραφέα και στην παρουσίαση των αλληλεπιδράσεων μεταξύ του βυζαντινού και των άλλων μεσαιωνικών πολιτισμών, οι οποίες θα βοηθήσουν τον αναγνώστη να συνειδητοποιήσει το μέγεθος της οικουμενικής ακτινοβολίας και της παγκοσμιότητας του Βυζαντίου και όχι μόνο. Ενδεικτικά αναφέρονται τα παραδείγματα του Θόλου του Βράχου στα Ιεροσόλυμα (τέλη 7ου αι.) και του Μεγάλου Τεμένους της Δαμασκού (αρχές 8ου αι.), τα οποία, αν και αποτελούν μνημεία με θρησκευτικό χαρακτήρα, δέχθηκαν ανεικονική ψηφιδωτή διακόσμηση, η οποία κατά πάσα πιθανότητα αντανακλά τη βυζαντινή παλατιανή τέχνη. Αλλά και τα μνημεία της περιόδου της φραγκοκρατίας χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής, δεδομένου ότι οι δυτικοευρωπαϊκοί τρόποι δόμησης και διακόσμησης επηρέασαν την εντόπια βυζαντινή αρχιτεκτονική, με αποτέλεσμα την εμφάνιση αξιόλογων υβριδικών συνθέσεων.
Μετά από τα πρώτα επτά κύρια κεφάλαια παρατίθεται ένας χρήσιμος κατάλογος με τα ονόματα και τις περιόδους της βασιλείας όλων των Βυζαντινών αυτοκρατόρων. Ακολουθεί ένα παράρτημα με κάποιες ενδιαφέρουσες πρωτογενείς πηγές και στο τέλος βρίσκονται οι κυριολεκτικά… ατέλειωτες βιβλιογραφικές αναφορές, μια σύντομη βιογραφία του συγγραφέα και ένας κατάλογος των δημοσιεύσεών του. Σύνολο σελίδων: 948! Ένα βιβλίο που δεν πρέπει να λείπει από καμία βιβλιοθήκη!
