Της Νικολέττας Παπαθανασίου,
Αδιαφιλονίκητα, ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που επηρέασε την πορεία και την έκβαση του Πελοποννησιακού Πολέμου ήταν ο λεγόμενος «λοιμός των Αθηνών». Υπενθυμίζουμε πως τις δύο αντιμαχόμενες δυνάμεις σε αυτόν τον πόλεμο αποτέλεσαν οι πόλεις κράτη της Αθήνας και της Σπάρτης. Την άνοιξη του 430 π.Χ., δηλαδή κατά τη διάρκεια του δευτέρου έτους του πολέμου, οι κάτοικοι του Πειραιά άρχισαν να αρρωσταίνουν, παρουσιάζοντας ένα ευρύ φάσμα συμπτωμάτων, που όμοιό του δεν είχε παρατηρηθεί ξανά. Με γοργούς ρυθμούς η ασθένεια εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την Αττική, με το τέλος της επιδημίας να δίνεται 5 χρόνια αργότερα. Ο απολογισμός αυτής ανέρχεται στον θάνατο του 25-35% του πληθυσμού της Αθήνας, ενώ μεταξύ των πεσόντων βρίσκεται και ο επιφανής πολιτικός, ρήτορας και στρατηγός Περικλής.
Οι γνώσεις μας για αυτήν την επιδημία πηγάζουν από τις αναμνήσεις του αρχαίου Έλληνα Ιστορικού Θουκυδίδη, που αποτυπώνονται με γλαφυρό τρόπο στο έργο του «Ιστορίαι». Σε αυτό, ο Θουκυδίδης υιοθετώντας έναν προσωπικό τόνο και ένα βιωματικό ύφος, αναφέρεται στη συμπτωματολογία και τις επιπτώσεις της νόσου, διατεινόμενος μάλιστα πως ο ίδιος νόσησε και επέζησε αυτής. Ορισμένες από τις περιγραφές του που χρήζουν ιδιαίτερης μνείας είναι οι ακόλουθες:
«Τους άλλους, χωρίς να υπάρχει καμία φανερή αιτία, ξαφνικά, ενώ ως τότε ήσαν καλά, τους έπιανε πονοκέφαλος με υψηλό πυρετό, κοκκίνιζαν τα μάτια τους και έτσουζαν πολύ, επίσης εσωτερικά ο φάρυγγας και η γλώσσα γίνονταν αμέσως κόκκινα σαν αίμα και η αναπνοή τους έβγαζε μια παράξενη δυσοσμία∙ έπειτα ερχόταν φτέρνισμα και βραχνάδα κι ύστερα από λίγο ο πόνος κατέβαινε στο στήθος με δυνατό βήχα∙ κι όταν πήγαινε στην καρδιά, έφερνε ανακάτωμα και ακολουθούσαν εμετοί χολής όλων των ειδών που έχουν περιγράψει οι γιατροί, μεγάλη ταλαιπωρία κι αυτό.»
«Πραγματικά, η φύση της νόσου δεν ήταν δυνατόν να περιγραφεί με λόγια και η σφοδρότητα της προσβολής ξεπερνούσε τις αντοχές της ανθρώπινης φύσης, και το ακόλουθο σημάδι δείχνει καθαρά πως επρόκειτο για κάτι διαφορετικό και όχι κάτι συνηθισμένο».
«Το φοβερότερο, όμως, απ’ όλα σε τούτο το κακό ήταν η κατάθλιψη, όταν καταλάβαινε κανείς ότι αρρώστησε (γιατί τους έπιανε αμέσως απελπισία, παραδίνονταν και δεν αντιστέκονταν), και το ότι, επειδή κολλούσαν την αρρώστια ο ένας από τον άλλο καθώς περιποιούνταν κάποιον, πέθαιναν αράδα σαν πρόβατα∙ κι αυτό ήταν το πιο ολέθριο». (Θουκυδίδη Ιστορία, μετάφραση Ν. Μ. Σκουτερόπουλος. Εκδόσεις Πόλις)
Σε μια σύνοψη των όσων παρέθεσε ο μέγας ιστορικός αναφορικά με την ασθένεια, επισημαίνουμε ορισμένες βασικές πληροφορίες. Ειδικότερα, πρόκειται για μια μεταδοτική νόσο, οι χαρακτηριστικές κλινικές εκδηλώσεις της οποίας είναι ο βήχας, τα εμπύρετα επεισόδια, οι μυϊκές αδυναμίες, οι κεφαλαλγίες, η ακατάσχετη δίψα, τα ερυθήματα, οι φλύκταινες και τα δερματικά έλκη. Η πλειοψηφία των ασθενών κατέληγε την 7η– 9η ημέρα της λοίμωξης.
Σε μια απέλπιδα προσπάθεια να προσδιορίσουν τον λοιμώδη παράγοντα του λοιμού, οι επιστήμονες εντρύφησαν στις προαναφερθείσες περιγραφές του Θουκυδίδη. Ανά περιόδους ήλθαν στο προσκήνιο πλείστες θεωρίες που απέδωσαν τον λοιμό τόσο σε βακτηριακές όσο και σε ιογενείς λοιμώξεις, όπως σε αυτές της χολέρας, της πανώλης, του έμπολα, της φυματίωσης, της ιλαράς, της ευλογιάς και του τύφου.
Με την εξέλιξη της τεχνολογίας, έχει επιτευχθεί η ανάπτυξη νέων μεθόδων, των οποίων η συμβολή στο ερευνητικό έργο είναι έκδηλη. Οι νέες μέθοδοι αυτές συγκαταλέγονται στους τομείς της εγκληματολογίας, της ανθρωπολογίας, της επιδημιολογίας, της δημογραφίας και της παλαιοπαθολογίας. Μέσω της αξιοποίησης αυτών, έχουν αποκλειστεί η ιλαρά, η στρεπτοκοκκική λοίμωξη, καθώς και οι περισσότερες αναπνευστικές λοιμώξεις ως πιθανοί ύποπτοι.
Αξιοσημείωτα κρίνονται τα πορίσματα ερευνών που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας του εικοστού αιώνα. Συγκεκριμένα, το 1994, ανακαλύπτεται ένας ομαδικός τάφος στην Αθήνα, ο οποίος χρονολογείται στο χρονικό διάστημα 420-430 π.Χ. Σε αυτόν κείτονται 150 νεκροί- θύματα, πιθανότατα, του λοιμού των Αθηνών. Υπό την επίβλεψη του επίκουρου καθηγητή Ορθοδοντικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Μανώλη Παπαγρηγοράκη, λαμβάνεται δείγμα γενετικού υλικού από τους οδοντικούς πολφούς 3 θυμάτων και αναλύεται σε αρμόδια εργαστήρια διαγνωστικών κέντρων. Τα πορίσματα της ανάλυσης αυτής αναφέρουν την παρουσία ενός παθογόνου, το οποίο παρουσιάζει κατά 93% ομολογία με το βακτήριο που ευθύνεται για τον τυφοειδή πυρετό.
Ένα χρονικό διάστημα περίπου 2.450 ετών έχει παρέλθει και οριστική απάντηση σε αυτό το ζήτημα δεν έχει δοθεί. Αν και επικρατέστερη αποδεικνύεται η θεωρία σχετικά με τον τυφοειδή πυρετό, πολλοί επιστήμονες με το ερευνητικό τους έργο προβάλλουν άλλες, ενώ δεν αποκλείουν τη συνύπαρξη και άλλων ειδών λοιμώξεων. Κρίνεται δε σκόπιμο να αναφέρουμε πως στην περίπτωση που ο υπεύθυνος λοιμώδης παράγοντας είναι ένας ιός, όπως ο ιός το έμπολα ή εκείνος της ιλαράς, η ταυτοποίηση αυτών είναι ένα δυσεπίτευκτο έργο σε σύγκριση με αυτή βακτηριακών μικροοργανισμών, εξαιτίας της αστάθειας του γενετικού τους υλικού. Έως την ανακάλυψη νέων μεθόδων μοριακής ανάλυσης και τη διενέργεια περαιτέρω σχετικών ερευνητικών διαδικασιών, η ακριβής παθογένεια του λοιμού των Αθηνών θα παραμείνει ένα μυστήριο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- The plague of Athens: epidemiology and paleopathology, pubmed.ncbi.nlm.nih.gov. Διαθέσιμο εδώ
- The Plague of Athens killed tens of thousands, but its cause remains a mystery, nationalgeographic.co.uk. Διαθέσιμο εδώ
