Του Νικόλαου Τσελέντη,
Ο Οργανισμός Αφρικανικής Ενότητας ιδρύθηκε στις 25 Μαΐου 1965 και ήταν το αποτέλεσμα των πολιτικών ζυμώσεων εκείνης της περιόδου, η οποία σημαδεύτηκε από το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και το τεράστιο κύμα της αποαποικιοποίησης. Εντούτοις, σε καθαρά επίπεδο ιδεολογίας και όχι μετουσίωσης, το προϋπάρχον παναφρικανικό κίνημα λειτούργησε επί μακρόν ως έρεισμα για την οικοδόμηση του Οργανισμού που θα προάσπιζε τα συμφέροντα των ανθρώπων της Μαύρης Ηπείρου.
Τι πρεσβεύει το παναφρικανικό κίνημα;
Το κίνημα αυτό εμφανίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και ήταν ένα κράμα διαφορετικών διεκδικήσεων, ξεκινώντας ως έκκληση για την αφρικανική ενότητα (με την έννοια του λαού σε μία συγκεκριμένη γεωγραφική επικράτεια), την ανεξαρτησία και την ισότητα, προσβλέποντας περαιτέρω σε πολιτική και οικονομική συνεργασία. Μερικοί από τους βασικότερους εκφραστές του Παναφρικανισμού ήταν οι Edward Wilmot Blyden (αίτημα επιστροφής της διασποράς στην πατρίδα), Frederick Douglass (απαίτηση δικαιωμάτων στις «ξένες» χώρες διαβίωσης) και Martin Robinson Delany, με την περίφημη ρήση «Αφρική για τους Αφρικανούς». Μάλιστα, το 1897 η παναφρικανική ρητορική νομιμοποιήθηκε μέσω της Αφρικανικής Ένωσης (African Association) – μετέπειτα ονομάσθηκε «Παναφρικανική» – που συστάθηκε στο Λονδίνο, ενώ τρία χρόνια αργότερα, το 1900, συγκλήθηκε στην ίδια πόλη η πρώτη διάσκεψη.
Στα παναφρικανικά συνέδρια που ακολούθησαν, εκφράστηκαν ποικίλες απόψεις. Η κινητήριος δύναμη της Ένωσης, ο Henry Sylvester Williams, επεδίωκε την πολιτική εμπλοκή των Αφρικανών, απόδημων και μη, ο Dusé Mohamed Ali υποστήριζε ότι η αλλαγή θα επερχόταν μόνο με την οικονομική άνθιση και ο Marcus Garvey συνδύαζε τις δύο κατευθύνσεις, πολιτική και οικονομική. Ο τελευταίος προσπάθησε να υλοποιήσει το όραμά του με τη ναυτιλιακή του, ονόματι Black Star Line, με στόχο τη μεταφορά των Αφρικανών στην Αφρική, αλλά απέτυχε. Ακόμη, το διάστημα μεταξύ των δύο Παγκοσμίων Πολέμων, ο Παναφρικανισμός δέχτηκε σαφείς επιρροές από τον κομμουνισμό και τον συνδικαλισμό, όπως αποτυπώθηκε στα γραπτά Αφρικανών θεωρητικών (George Padmore, Isaac Wallace-Johnson, William Edward Burghardt Du Bois). Ο W.E.B. Du Bois ανέλαβε και τη διεξαγωγή διαδοχικών διασκέψεων σε μεγάλες πόλεις του κόσμου, όπου συμμετείχαν προσωπικότητες με ανελισσόμενη πορεία στα αφρικανικά τεκταινόμενα, με τρανταχτό παράδειγμα τον Kwame Nkrumah στο Μάντσεστερ το 1945.
Ο Παναφρικανισμός ως «όπλο» της ανεξάρτητης Αφρικής
Την επαύριον του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, αναδύθηκαν αρκετοί Διεθνείς Οργανισμοί (Αραβικός Σύνδεσμος, Συμβούλιο της Ευρώπης), οι οποίοι προώθησαν τις πολυμερείς σχέσεις ως την πλέον αξιόπιστη μορφή διακρατικών επαφών, εγκαταλείποντας τη λογική των διμερών συμφωνιών και της απομόνωσης. Από το «γαϊτανάκι» των εξελίξεων έλειπε η Αφρικανική Ήπειρος, καθώς τα λιγοστά ελεύθερα κράτη της εποχής (Αίγυπτος, Λιβερία, Αβησσυνία, Νότιος Αφρική) δεν μπορούσαν να δημιουργήσουν κάποιον περιφερειακό Οργανισμό. Τη λύση στο συγκεκριμένο πρόβλημα έδωσε ο αγώνας της αποαποικιοποίησης που ξεκίνησε στην Υποσαχάρια Αφρική και την Γκάνα (1957) και με ταχείς ρυθμούς απελευθέρωσε έναν τεράστιο αριθμό οντοτήτων, θέτοντας τη βάση για ένα κοινό μέλλον.
Στην πρωτεύουσα Άκρα της Γκάνας, διενεργήθηκαν συζητήσεις κατά τη διετία 1958-1960, κατόπιν πρωτοβουλίας του ηγέτη της Nkrumah, προκειμένου να εκδιώξουν οι χώρες τους Ευρωπαίους δυνάστες και να ενταθεί η πάσης φύσεως σύμπραξη στο πλαίσιο της παγκόσμιας ειρήνης. Κορωνίδα των διεργασιών ήταν η σύγκληση της Διάσκεψης όλων των Αφρικανικών Λαών, στην οποία έλαβαν μέρος εθνικιστικές οργανώσεις και απελευθερωτικά κινήματα και παρουσιάστηκαν δύο αντίρροπα ιδεολογικά μπλοκ. Από τη μία πλευρά, βρισκόταν το Brazzaville Group (μετεξελίχθηκε σε Monrovia Group) υπό τον Αιθίοπα αυτοκράτορα Haile Selassie που πρότεινε μια μετριοπαθή συνεργασία σε ποικίλους τομείς, εξαιρουμένης της πολιτικής ολοκλήρωσης, και από την άλλη, ήταν το Casablanca Group με μπροστάρη τον Kwame Nkrumah, ο οποίος επιθυμούσε τη δημιουργία των Ηνωμένων Πολιτειών της Αφρικής. Ωστόσο, παρά τις έντονες διαφωνίες, η ανάγκη καταπολέμησης των φυλετικών διακρίσεων και η ανεξαρτητοποίηση όλης της ηπείρου αποδείχθηκαν συνδετικοί κρίκοι και, στις 15 Μαΐου 1963, οι Υπουργοί Εξωτερικών συνέταξαν τον Καταστατικό Χάρτη ενός νέου πολιτικού Οργανισμού.
Ο Οργανισμός Αφρικανικής Ενότητας παίρνει «σάρκα και οστά»
Δέκα μέρες μετά τη συγκέντρωση των Υπουργών Εξωτερικών, στις 25 Μαΐου, οι αντιπρόσωποι 32 χωρών έδωσαν το «παρών» στην Αντίς Αμπέμπα της Αιθιοπίας, η οποία ορίστηκε ως η έδρα του νεότευκτου Οργανισμού. Παρόλο που ο Παναφρικανισμός και η επακόλουθη πολιτική ολοκλήρωση δεν τελεσφόρησαν, ο ΟΑΕ υπερτόνισε τη σπουδαιότητα της συνεργασίας των κρατών-μελών, ώστε να καλλιεργηθούν τα αισθήματα αλληλεγγύης και αδελφοσύνης, ξεπερνώντας τις όποιες διακρατικές διαφορές και εξασφαλίζοντας την ευημερία τους. Κι επειδή, φυσικά, η ευημερία προϋπέθετε ειρήνη και ασφάλεια – έννοιες άγνωστες στην Αφρική των δεκαετιών εκείνων –, η λειτουργία του ΟΑΕ βασίστηκε σε επτά θεμελιώδεις αρχές, σύμφωνα με τον Καταστατικό Χάρτη: 1) στην ισότητα των κρατών-μελών, 2) στη μη εμπλοκή στα εσωτερικά ζητήματα τρίτου κράτους, 3) στον σεβασμό της εδαφικής κυριαρχίας και του δικαιώματος στην αυτοδιάθεση, 4) στην ειρηνική επίλυση των διαφορών, 5) στην καταδίκη ανατρεπτικών ενεργειών κατά τρίτων χωρών, 6) στην εντατική προσπάθεια συνολικής χειραφέτησης των υπόδουλων λαών και 7) στη διατήρηση της πολιτικής ουδετερότητας έναντι ξένων ιδεολογιών.
Η δομή του Οργανισμού δεν παρουσίασε ιδιαίτερη απόκλιση από την τυπική διάρθρωση των πολυμερών Οργανισμών, υιοθετώντας μια τριμερή διάσταση. Αρχικά, το ανώτατο όργανο του ΟΑΕ ήταν η Συνέλευση, την οποία απάρτιζαν οι αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων. Στη Συνέλευση δίδονταν οι κατευθυντήριες γραμμές και ουσιαστικά χαρασσόταν πολιτική υψηλού επιπέδου, που έπρεπε να εφαρμοστεί στη συνέχεια από το Συμβούλιο, αποτελούμενο από τους εκάστοτε Υπουργούς Εξωτερικών. Τέλος, το τρίτο σκέλος του ΟΑΕ συνιστούσε η Γραμματεία, με επικεφαλής τον Γενικό Γραμματέα, όντας επιφορτισμένη με την περάτωση γραφειοκρατικών διαδικασιών. Δυστυχώς, ένα αυτόνομο δικαιοδοτικό όργανο για την επίλυση των διαφορών δεν θεσμοθετήθηκε, εξαιτίας της απέχθειας των ηγεσιών προς τη διεθνή δικαιοσύνη, ενώ, με την πάροδο του χρόνου, συστάθηκε πλήθος εξειδικευμένων επιτροπών.
Η «κληρονομιά» του ΟΑΕ
Αναλογιζόμενοι τους πρωταρχικούς στόχους του ΟΑΕ, δηλαδή την αποαποικιοποίηση και τις φυλετικές διακρίσεις, αυτοί στέφθηκαν με επιτυχία. Η αποαποικιοποίηση κύλησε ραγδαία και ως επί το πλείστον ομαλά – με εξαίρεση τις υπερμεγέθεις φρικαλεότητες στην Αλγερία, τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό και την Ακτή Ελεφαντοστού –, και ολοκληρώθηκε τη δεκαετία του 1980, με την απελευθέρωση της Ζιμπάμπουε. Θεωρητικά, η πλήρης ανεξαρτησία επήλθε την επόμενη δεκαετία, με την επίλυση των αφρικανικών διενέξεων, όπως συνέβη στις περιπτώσεις της Αιθιοπίας με την Ερυθραία και της Νοτίου Αφρικής με τη Ναμίμπια. Αναφορικά με το απαρτχάιντ, το φαινόμενο της φυλετικής διάκρισης, τερματίστηκε οριστικά ύστερα από μακροχρόνιες προσπάθειες, απαλείφοντας οιαδήποτε ρατσιστική ιδεολογία. Επιπλέον, υπογράφηκαν κείμενα σχετικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα, προωθώντας με εποικοδομητικό τρόπο την πολυμερή συνεργασία.
Μολαταύτα, ο Οργανισμός Αφρικανικής Ενότητας δεν κατόρθωσε να αντιμετωπίσει μία σειρά νέων σκοπέλων. Τα αφρικανικά κράτη μετά την απόκτηση της ανεξαρτησίας τους βίωσαν οικονομικές κρίσεις, οι οποίες αποσταθεροποίησαν την ήπειρο συλλήβδην. Καιροσκόποι πολιτικοί με αυταρχικές τάσεις ανήλθαν στην εξουσία και εκδιώχθηκαν οι «πατέρες» του ΟΑΕ (Kwame Nkrumah, Abubakar Balewa και Sékou Touré) – κι εκείνοι βέβαια λειτουργούσαν απολυταρχικά –, με τα κράτη-μέλη να μένουν προσκολλημένα στο Βεστφαλιανό σύστημα περί κρατικής κυριαρχίας και άρα να καθίσταται ανήμπορος να δράσει ο Οργανισμός. Λόγω και της υποχρηματοδότησής του, ο ΟΑΕ δεν μπόρεσε να προωθήσει τον εκδημοκρατισμό των χωρών και μετετράπη σε «λέσχη δικτατόρων», που λάμβανε αποφάσεις κατά το δοκούν.
Στο λυκαυγές, όμως, της νέας χιλιετίας και με τα προβλήματα να πληθαίνουν, ένας ακόμη δικτάτορας, ο Muammar Gaddafi, επίσπευσε τις διαδικασίες για την αναθεώρηση του «ασθενικού» Οργανισμού, εγκαινιάζοντας στις 9 Ιουλίου του 2002 ένα καινούριο κεφάλαιο στην Αφρικανική Ιστορία. Το εάν η Αφρικανική Ένωση εκπλήρωσε τις προσδοκίες των κρατών και προχώρησε σε ρηξικέλευθες μεταρρυθμίσεις, μένει να φανεί στο επόμενο άρθρο, το οποίο θα δημοσιευθεί ανήμερα των 20στών της «γενεθλίων».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ο Οργανισμός Αφρικανικής Ενότητος, Η Καθημερινή, διαθέσιμο εδώ
- Organization Of African Unity (OAU), Encyclopedia.com, διαθέσιμο εδώ
- About the Organization of African Unity, Exploring Africa, διαθέσιμο εδώ
- Organisation of African Unity (OAU), South African History Online, διαθέσιμο εδώ
