Της Μαρίας Κελεπούρη,
«Μούσαις Χάρισι Θῦε». Πρόκειται για την επιγραφή που κοσμεί την είσοδο της Φιλοσοφικής Σχολής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Εστιάζοντας συχνά το ενδιαφέρον μας στην «αποκρυπτογράφηση» του νοήματός της, λησμονούμε να αναρωτηθούμε για την ταυτότητα του εμπνευστή της. Η ιδέα προήλθε από έναν άνθρωπο, που μπορεί να μην είναι ευρέως γνωστός, αλλά υπήρξε πεπαιδευμένος και ανήσυχος πνευματικά καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του.
Το παρόν πόνημα Το έργο του Χαρίτωνος Χαριτωνίδη και ο περί τριών Ιεραρχών λόγος του αποτελεί μια πολύτιμη έκδοση για το έργο και τη συνεισφορά του Χαρίτωνος Χαριτωνίδη στα ελληνικά γράμματα, εργασία που διατίθεται από τις Εκδόσεις Παρουσία. Η λεπτομερής εισαγωγή του Νικολάου Καλοσπύρου, σε αυτήν την έκδοση, παρέχει επαρκώς όλες τις απαιτούμενες πληροφορίες σχετικά με τον βίο και τα έργα του Χαρίτωνος Χαριτωνίδη, κατορθώνοντας να τον συστήσει με σαφήνεια στο αναγνωστικό κοινό.
Ο Χαρίτων Χαριτωνίδης, εμπνευστής της εμβληματικής αυτής φράσης, που αναδείκνυε τη γλωσσική του ευρυμάθεια, έζησε από το 1878 ως το 1954. Υπήρξε καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και Διδάκτωρ Κλασικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας. Διδάσκοντας ελληνικά στο Αρσάκειο ως το 1926, κλήθηκε να μεταβεί στη Θεσσαλονίκη, όπου και θα δίδασκε αρχαία ελληνικά στο Πανεπιστήμιο της πόλης. Βοηθός του ελληνιστή Κωνσταντίνου Κόντου, θα λέγαμε πως υπήρξε περισσότερο ένας εκκολαπτόμενος επιστήμονας, παρά ένας απλός αρωγός του. Οικοδιδάσκαλος του Ανδρέα Εμπειρίκου, μάλλον η επίδρασή του μπορεί να φανεί στο έργο του ποιητή, ενώ είναι εκείνος που προχώρησε σε μια συνολική καταγραφή των αρχαιοελληνικών βωμολοχιών στα επονομαζόμενα Απόρρητα.
Η παρούσα έκδοση περιλαμβάνει το πρωτότυπο κείμενο του λόγου που ο ίδιος εκφώνησε στην Αίθουσα Τελετών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης στις 30 Ιανουαρίου 1936. Ένας λόγος που δεν περιορίζεται σε τιμητικές αναφορές ως προς τους Τρεις Ιεράρχες, αλλά αναδεικνύει την πνευματική συμβολή τους στη συνείδηση του λαού.
Εξαίροντας τα έργα των Πατέρων της Εκκλησίας, ο Χαριτωνίδης στοχεύει να υπενθυμίσει την αναγκαιότητα ενός ηθικού οδηγού, που θα άγει το ποίμνιο προς την ψυχική κάθαρση. Ο λόγος του δείχνει να έχει ως έρεισμά του τις παραινέσεις του Μεγάλου Βασιλείου, και, ταυτόχρονα, αποδεικνύει τα φιλοσοφικά τους θεμέλια και τη διαχρονικότητά τους. Σαφώς, το στοχαστικό υπόβαθρο του έργου των Τριών Ιεραρχών αναφύεται μέσα από την εκ βαθέων μελέτη των πεπραγμένων τους και δίνει υπόσταση στην ιστορική συνέχεια και τον σκοπό της παιδείας, ζήτημα που πάντα θα συζητάται, ειδικά σε μια εποχή συνειδητού ή ασυνείδητου εξοβελισμού των ηθικών αξιών, όπως η σημερινή. Άλλωστε, κάθε είδους κοινωνικό κατόρθωμα ή ατόπημα εκπορεύεται από τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η παιδεία τόσο στο άτομο μεμονωμένα όσο και στο σύνολο.
Μιλώντας, εξίσου, για τον Ιωάννη Χρυσόστομο και χαρακτηρίζοντάς τον ως Πατέρα της Εκκλησιαστικής Ρητορικής, τονίζει τα ψυχικά του χαρίσματα και τον τρόπο με τον οποίο χειρίζονταν τον λόγο, χωρίς να αναμοχλεύει τις ρητορικές τεχνικές των Σοφιστών, αλλά δίνοντας βάση στις συνθήκες και τις ανάγκες των ακροατών και προσαρμόζοντάς τον κατάλληλα. Υπήρξε, όπως αναφέρει, ερμηνευτής των Γραφών και εκείνος που κατόρθωνε να κάνει κατανοητά τα εκ της φιλοσοφίας αντλημένα λόγια. Αυτά που δίδασκε δεν ήταν προς τέρψη της ψυχής, αλλά προς καθοδήγησή της.
Η αλληλοσυμπλήρωση των λόγων του Χαριτωνίδη και των Ιεραρχών καθιστά έκδηλη τη βαθιά γνώση του ομιλούντος σχετικά με τους παιδευτικούς σκοπούς. Ο λόγος του δεν εξυμνεί απλώς το έργο των προγενέστερών του, αλλά αναδεικνύει ευσύνοπτα τον τρόπο διδασκαλίας και τη γλωσσική εξέλιξη, όπως αυτή σημειώθηκε ανά τους αιώνες. Προς επίρρωση του επιχειρήματός του περί σημασίας ένταξης των Πατερικών κειμένων στην ελληνική εκπαίδευση, προβαίνει στη χρήση της αττικής σύνταξης, καταθέτοντας μία ακόμη απόδειξη για τη γλωσσική του ευχέρεια.
Η γιορτή προς τιμήν των Τριών Ιεραρχών ορίστηκε το 1841 με διάταγμα του Όθωνα για την 30ή Ιανουαρίου. Ο λόγος του Χαρίτωνος Χαριτωνίδη εξυμνεί τις αρετές που οι Τρεις Ιεράρχες προασπίζονταν, αποβλέποντας στην ημέρευση των παθών από τις ιδέες των ηδονών που πλημμυρίζουν και δυναστεύουν την ψυχή. Δεν πρόκειται μονάχα για έναν θεολογικό λόγο, αλλά για μια φιλοσοφικά στηριζόμενη προσπάθεια, που πηγάζει από την αρχαία γραμματεία, για την αποφυγή της φαυλότητας σε κάθε της διάσταση. Έτσι, οι αρετές διανύουν τις διαφορετικές γραμματολογικές εποχές, υπενθυμίζοντας πως δεν έχει σημασία ο τρόπος με τον οποίο γίνονται φανερές, δηλαδή, είτε μέσω της αναπαράστασης του αρχαίου βίου είτε μέσα από την ενάρετη ζωή των μεγάλων διδασκάλων, αλλά το ότι παραμένουν αμετάβλητες, όσες αλλαγές κι αν μεσολαβήσουν.
Το κείμενο αυτό, λοιπόν, καταφέρνει να ενώσει, υπό τη λεξιλογική του σκέπη, τη διαχρονία και τη συγχρονία της γλώσσας, ενώ και το ίδιο πορεύεται ανάμεσά τους, γεγονός που οφείλεται στο εύρος του φιλοσοφικού στοχασμού που το διατρέχει και ο οποίος διαιωνίζεται και πλουτίζεται με τις προσταγές της εκάστοτε περιόδου. Αποτελεί, συνάμα, έναυσμα για περισυλλογή των έργων του παρελθόντος και για αναθεώρηση των σχεδίων του παρόντος.
