Του Δημήτρη Πατσιαβά,
Ως λογισμικό (software) θα μπορούσε να θεωρηθεί ένα προϊόν της ανθρώπινης διάνοιας, που αποτελείται από προγράμματα, διαδικασίες και τις περιγραφές τους, που αφορούν την εργασία με ένα σύστημα επεξεργασίας δεδομένων. Το λογισμικό είναι μια έννοια ευρύτερη από το πρόγραμμα Η/Υ και περιλαμβάνει το ίδιο το πρόγραμμα Η/Υ, το προπαρασκευαστικό υλικό του σχεδιασμού του, το συνοδευτικό υλικό και την περιγραφή του προγράμματος. Ουσιαστικά λοιπόν, λογισμικό (software) είναι αυτό που δεν είναι υλικό (hardware).
Ειδικότερα, τα προγράμματα Η/Υ έχουν δύο μορφές: το πηγαίο πρόγραμμα (source code) και δεύτερον, το αντικειμενικό πρόγραμμα (object code) ή κώδικα μηχανής. Το πηγαίο πρόγραμμα είναι γραμμένο σε γλώσσα προγραμματισμού υψηλού επιπέδου (Basic, Pascal, Cobol, C++, Python κλπ.), η οποία γίνεται αντιληπτή από τον άνθρωπο και η οποία για να «τρέξει» στον Η/Υ, πρέπει να μεταφρασθεί με τη βοήθεια ενός μεταγλωτιστικού προγράμματος (compiler) σε γλώσσα μηχανής, ώστε να μπορεί να αναγνωρισθεί και από τον Η/Υ.
Τον σκελετό ενός προγράμματος αποτελεί ο αλγόριθμος. Ως αλγόριθμος ορίζεται η ακριβής, περιορισμένη περιγραφή μίας γενικής διαδικασίας που αποτελείται από μία σειρά στοιχειωδών βημάτων επεξεργασίας δεδομένων, που πρέπει να εκτελεσθούν για τη λύση μιας τάξης προβλημάτων, ανεξάρτητα από τη φύση και το περιεχόμενο των δεδομένων. Η διαδικασία του προγραμματισμού είναι κυρίως η εργασία της ανάπτυξης αλγορίθμων και της βαθμιαίας βελτίωσής τους, ώστε να μπορούν να εκτελεσθούν από τον Η/Υ.
Το ζήτημα της προστασίας των προγραμμάτων Η/Υ αποτέλεσε κατά το παρελθόν πεδίο διαμάχης, όσον αφορά στο πλαίσιο προστασίας και υπό τον μανδύα ποιου δικαίου θα έπρεπε να ενταχθούν. Υποστηρίχθηκε, συγκεκριμένα, ότι είτε θα έπρεπε να προστατεύονται ως έργα λόγου, με βάση τις διατάξεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας δηλαδή, είτε ως εφευρέσεις, με βάση το δίκαιο της ευρεσιτεχνίας, είτε με βάση ένα ειδικής φύσης (sui generis) απόλυτο δικαίωμα.
Η έκδοση της κοινοτικής οδηγίας 91/250/ΕΟΚ τερμάτισε τη συζήτηση αυτή, ορίζοντας το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας ως καταλληλότερο για την προστασία των προγραμμάτων Η/Υ. Ειδικότερα, η Οδηγία ορίζει στο άρθρο 1 παρ. 1 ότι «τα κράτη μέλη προστατεύουν τα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών με δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας σαν λογοτεχνικά έργα κατά την έννοια της σύμβασης της Βέρνης για την προστασία των λογοτεχνικών και καλλιτεχνικών έργων». Η Οδηγία εντάχθηκε στον ελληνικό νόμο 2121/1993, όπου στο άρθρο 2 παρ. 3 προστατεύονται τα προγράμματα Η/Υ ως έργα λόγου. Μαζί με τα προγράμματα Η/Υ προστατεύεται και το προπαρασκευαστικό υλικό του σχεδιασμού τους.
Το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας προκρίθηκε ως καταλληλότερη λύση, καθώς έτσι εξασφαλίζεται η εφαρμογή της Διεθνούς Σύμβασης της Βέρνης, αλλά και διότι το εν λόγω δίκαιο παρέχει αποτελεσματικότερη προστασία, έναντι της παράνομης χρήσης των προγραμμάτων Η/Υ.
Την ίδια οδό ακολούθησε και η Συμφωνία TRIPS (Agreement on Trade Related Aspects of Intellectual Property Rights, Including Trade in Counterfeit Goods), η οποία κυρώθηκε με το ν. 2290/1995. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με το άρθρο 10 (1) ορίζεται ότι τα προγράμματα Η/Υ υπό τη μορφή πηγαίου ή αντικειμενικού κώδικα, προστατεύονται ως έργα λόγου κατά την έννοια της Σύμβασης της Βέρνης. Στο ίδιο μήκος κινήθηκε και η Συνθήκη ΠΟΔΙ (Παγκόσμιου Οργανισμού Διανοητικής Ιδιοκτησίας) για την Πνευματική Ιδιοκτησία (1996), στην οποία μετέχουν 96 κράτη, η οποία προβλέπει στο άρθρο 4 ότι τα προγράμματα Η/Υ προστατεύονται ως φιλολογικά έργα, υπό την έννοια του άρθρου 2 της Σύμβασης της Βέρνης και η προστασία αυτή βρίσκει εφαρμογή σε κάθε πρόγραμμα, ανεξάρτητα από τον τρόπο ή την μορφή έκφρασής του.
Παράλληλα με το δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας, προστασία στα προγράμματα Η/Υ παρέχεται και με άλλες διατάξεις. Άλλωστε και ο ίδιος ο ν.2121/93 (άρθρο 45 παρ. 1) ορίζει ότι οι διατάξεις του δεν θίγουν άλλες νομικές διατάξεις, που αφορούν ιδίως τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας, τα σήματα, τον αθέμιτο ανταγωνισμό, το εμπορικό απόρρητο κ.ά. Βάσει αυτών, το λογισμικό μπορεί να προστατευθεί με τις διατάξεις των άρθρων 16-18 του ν.146/1914 περί αθέμιτου ανταγωνισμού, που αφορούν την προστασία των εμπορικών και βιομηχανικών απορρήτων. Βασική προϋπόθεση για την προστασία αυτή είναι το πρόγραμμα Η/Υ να αποτελεί εμπορικό απόρρητο, ή άλλως, απόρρητο της επιχείρησης και να έχουν ληφθεί νομικά και τεχνικά μέτρα, προκειμένου να αποκλείεται η πρόσβαση κάθε τρίτου στο πρόγραμμα.
Περαιτέρω, παραβίαση με βάση το δίκαιο του αθέμιτου ανταγωνισμού αποτελεί και η αυτούσια αντιγραφή ή η απομίμηση λογισμικού από ανταγωνιστή. Στην περίπτωση αυτή βρίσκει εφαρμογή η γενική ρήτρα του αρ. 1 ν.146/1914. Η συγκεκριμένη πράξη θα συνιστά αθέμιτη συμπεριφορά, εφόσον η αντιγραφή αυτή είναι πιστή και όχι απλά χρησιμοποίηση του ίδιου αλγορίθμου, εφόσον υπάρχει παρεμπόδιση του ανταγωνιστή ή εφόσον, φυσικά, πληρούνται οι προϋποθέσεις του άρθρου 1, ήτοι υπάρχει πράξη προς σκοπό ανταγωνισμού, η οποία αντίκειται στα χρηστά ήθη.
Η προστασία των προγραμμάτων Η/Υ με βάση τη νομοθεσία περί σημάτων (ν. 4679/2020) είναι μόνον έμμεσα δυνατή. Μπορεί δηλαδή, να προστατευθεί μόνον ο τίτλος του προγράμματος ως σήμα, εφόσον κατατεθεί νόμιμα ως τέτοιο, όταν περιέχεται σε εγχειρίδια, συνοδευτικό υλικό ή τη συσκευασία του προγράμματος. Η προστασία του σήματος μπορεί να επεκταθεί στο ίδιο το πρόγραμμα, στην περίπτωση που ο τίτλος του προγράμματος ενσωματώνεται στο πρόγραμμα κατά τέτοιον τρόπο, έτσι ώστε να εμφανίζεται στην οθόνη κατά την εκτέλεση του προγράμματος, καθώς ο δικαιούχος μπορεί να χρησιμοποιεί το σήμα και σε ηλεκτρονικά μέσα, όπως είναι το πρόγραμμα Η/Υ. Το δικαίωμα αυτό, ωστόσο, δεν παρεμποδίζει τρίτους, να χρησιμοποιούν το όνομα, την επωνυμία, καθώς και το ίδιο το σήμα, αν τούτο είναι αναγκαίο για να δηλωθεί ο προορισμός του προϊόντος ή υπηρεσίας. Συνεπώς, και οι διανομείς του λογισμικού μπορούν νομίμως να χρησιμοποιούν το σήμα.
Σε ό,τι αφορά στην προστασία των προγραμμάτων Η/Υ με βάση τη νομοθεσία των βιομηχανικών σχεδίων και υποδειγμάτων, δέον όπως σημειωθεί ότι τα προγράμματα Η/Υ δεν εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής της νομοθεσίας αυτής, καθώς εξαιρούνται ρητά από την έννοια του προϊόντος (άρ. 2 εδ. β’ π.δ. 259/1997 και άρ. 1 εδ. β’ της Οδηγίας 98/71). Υποστηρίζεται στη θεωρία ότι είναι δυνατή η προστασία των προγραμμάτων Η/Υ με τις διατάξεις για τα υποδείγματα χρησιμότητας (ν.1733/1987), ωστόσο, δεδομένου ότι τα προγράμματα Η/Υ δεν μπορούν να θεωρηθούν εφευρέσεις (αρ. 5 ν.1733/1987), δεν μπορεί να θεμελιωθεί και προστασία τους βάσει αυτών των διατάξεων, αφού απουσιάζει η βασική προϋπόθεση ύπαρξης εφευρετικού βήματος στα προγράμματα Η/Υ. Με την Πράσινη Βίβλο (Green Paper) του 1977, προτάθηκε μεταξύ άλλων η νομική κατοχύρωση των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας σε προγράμματα Η/Υ. Προς την κατεύθυνση αυτή είναι πιθανό να συνετέλεσε το γεγονός ότι μέχρι τότε η εταιρεία Microsoft είχε ήδη αποκτήσει έναν μεγάλο αριθμό ευρεσιτεχνιών σε προγράμματα Η/Υ, κάτι που μπορεί να επηρέασε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή προς κάτι τέτοιο.
Ενώ στην Ευρώπη (κατ’ επέκταση και στην Ελλάδα) το λογισμικό δεν προστατεύεται με βάση τις διατάξεις περί ευρεσιτεχνιών, στις Η.Π.Α. εδώ και δεκαετίες η προστασία αυτή επιτυγχάνεται, κυρίως λόγω της πίεσης μεγάλων εταιρειών στον τομέα της εφεύρεσης και της τεχνολογίας. Κατά τον καθηγητή Μαρίνο, μία διεύρυνση της έννοιας της εφεύρεσης με σκοπό να υπεισέλθει σε αυτήν και η έννοια του λογισμικού θα δημιουργούσε σοβαρά εμπόδια στην γενικότερη επιστημονική και οικονομική ελευθερία και θα οδηγούσε σε ένα πλήρες μονοπώλιο των παραγωγών software. Στην άποψη αυτή βασίζονται κατά κύριο λόγο και οι επιφυλάξεις της Ε.Ε. που την εμποδίζουν μέχρι και σήμερα να κατοχυρώσει την προστασία των προγραμμάτων Η/Υ με τις διατάξεις των ευρεσιτεχνιών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ευφημία Παναγιωτίδου, Δίπλωμα Ευρεσιτεχνίας σε πρόγραμμα Η/Υ, 2002
- Μιχαήλ-Θεόδωρος Μαρίνος, Λογισμικό (Software) – Νομική Προστασία και Συμβάσεις II, 1992
