Η de jure αναγνώριση του δημοκρατικού πολιτεύματος από τον Παναγή Τσαλδάρη στις 3 Οκτωβρίου 1932

Του Παντελή Κοτζάμπαση,

Μετά το τέλος της χρυσής τετραετίας του Ελευθερίου Βενιζέλου προκηρυχθήκαν εκλογές για την 25^η Σεπτεμβρίου 1932, με βάση το σύστημα της αναλογικής. Τα δύο μεγαλύτερα κόμματα αναδείχθηκαν σχεδόν ισοδύναμα: οι Φιλελεύθεροι με 34,04% και 98 έδρες, οι Λαϊκοί με 33,80% και 95 έδρες.

Το βράδυ της επόμενης μέρας των εκλογών της 25^ης Σεπτεμβρίου, ο Βενιζέλος μετέβη στο σπίτι της Πηνελόπης Δέλτα στην Κηφισιά, όπου εκεί βρισκόταν και ο Πλαστήρας. Η συνάντηση αυτή καταγράφεται από τη Δέλτα στο ημερολόγιό της. Μεταξύ των άλλων, γράφει: «Ο Βενιζέλος ήταν ικανοποιημένος με τα αποτελέσματα των εκλογών παρά τη μικρή πλειοψηφία των Φιλελευθέρων έναντι των Λαϊκών… μας δήλωσε πως θα διαλύσει το Λαϊκό Κόμμα “Δεν θέλω να κλείσω τα μάτια μου”, είπε, “αν δεν κανονίσω το καθεστωτικό ζήτημα. Δεν μπορεί να κρέμεται πάνω από το κεφάλι της Ελλάδας η φοβέρα αυτή, που διαρκεί ήδη τόσα χρόνια”. Τον ρώτησα με ποιον τρόπο θα διαλύσει το Λαϊκό Κόμμα και μου αποκρίθηκε: “Σε τέτοιες ώρες πρέπει να ξέρει κανείς και τη ζωή του να θυσιάσει. Εδώ θα πολεμήσομε ή θα πέσομε ή θα νικήσομε. Χρειάζεται ψυχικό και σωματικό σθένος”. Προβλέπει ίσως την ανάγκη στρατιωτικής κυβερνήσεως. Εξορία πεντακοσίων περίπου Λαϊκών, αναθεώρηση του Συντάγματος, έξωση των Λαϊκών από τη Βουλή. Πριν όμως τα εφαρμόσει, θέλει ακόμα να δώσει μιάν ευκαιρία των Λαϊκών να προσχωρήσουν στη δημοκρατία. Θα πάγει αύριο στον Πρόεδρο της Δημοκρατία, τον Ζαΐμη, και θα του πει να προτείνει του Τσαλδάρη, να συγκαλέσει το κόμμα του σε συνέλευση και να προκαλέσει εκ μέρους τους μια δήλωση ότι προσχωρούν οριστικώς στη δημοκρατία. Αν αρνηθούν, τότε θα χρειαστεί να παραιτηθεί και ο Ζαΐμης και να έλθουν οι στρατιωτικοί και να επιβάλουν τη βία».

Ο Βενιζέλος υπέδειξε στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας να προσπαθήσει να πείσει τον Τσαλδάρη να αναγνωρίσει το πολίτευμα, ώστε να καταστεί δυνατόν να σχηματιστεί μια νέα Κυβέρνηση πριν τη σύγκληση της Βουλής. Στις 28 Σεπτεμβρίου, ο Ζαΐμης συναντήθηκε με τον Τσαλδάρη˙ ο τελευταίος του διαβεβαίωσε προφορικά ότι αναγνωρίζει ως νόμιμο το πολίτευμα της χώρας. Όμως, ο Ζαΐμης, ξέροντας ότι ο Βενιζέλος δεν θα ικανοποιηθεί, ζήτησε από τον αρχηγό των Λαϊκών γραπτή διαβεβαίωση. Ο Τσαλδάρης θα έστελνε τη γραπτή διαβεβαίωση, αφού πρώτα συνεννοούταν με τους συνεργάτες του. Ο Τσαλδάρης, αφού προέβη σε αυτή την κίνηση, απέστειλε υπόμνημα στον Ζαΐμη, με το οποίο αρνείτο να κάνει νέα δήλωση, αρκούμενος στις διαβεβαιώσεις που είχε δώσει. Επιπλέον, για να δείξει την πολιτειακή νομιμοφροσύνη του ίδιου, αλλά και του κόμματός του, ανέφερε την περίπτωση της ορκωμοσίας των βουλευτών του Λαϊκού Κόμματος το 1928 στην Οικουμενική Κυβέρνηση, με τον όρκο που προβλεπόταν από το δημοκρατικό Σύνταγμα του 1927.

Δύο μέρες αργότερα, στις 30 Σεπτεμβρίου, οι στρατηγοί Α. Οθωναίος και Κ. Μανέτας, μέλη του Στρατιωτικού Συνδέσμου, συναντήθηκαν με τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και αξίωναν σε περίπτωση σχηματισμού κυβέρνησης από τον Τσαλδάρη, η διεύθυνση των τριών πολεμικών υπουργείων (Στρατιωτικών, Ναυτικών και Αεροπορίας) να ανατεθεί σε αξιωματικούς εμπιστοσύνης του Συνδέσμου, καθώς και να μείνει αμετάβλητη η σύνθεση του Ανώτατου Στρατιωτικού Συμβουλίου, ώστε οι κρίσεις των αξιωματικών να τελούν υπό τον έλεγχό του. Τέλος, έθετε ως βασική του προϋπόθεση για τη διάλυσή του τη λύση του πολιτειακού με την αναγνώρισή του από το Λαϊκό Κόμμα.

Τελικά, στις 3 Οκτωβρίου ο Τσαλδάρης θα αναγνώριζε το πολίτευμα της Β΄ Ελληνικής Δημοκρατίας με την παρακάτω επιστολή:

«Κύριε Πρόεδρε

Πολύ λυπούμαι, ότι την Υμετέραν Εξοχότητα απασχολεί καθωστικόν ζήτημα, το οποίον πραγματικώς από πολλού πλέον έπαυσεν υφιστάμενον, ως διαπιστούται και δια της από 30^ης λήξαντος, προς Υμάς, Κύριε Πρόεδρε, επιστολής μου. Αι εις άς αύτη αναφέρεται, κατ’ επανάληψιν και ιδία κατά το προεκλογικόν στάδιον, σχετικαί δηλώσεις μου ως και η τηρουμένη ειλικρινής πολιτεία του Λαϊκού Κόμματος, απέναντι του δημοκρατικού της χώρας πολιτεύματος, καθιστώσιν αναντίρρητον, ότι το Λαϊκό Κόμμα ουδεμίαν πλέον δύναται να θεωρηθή ότι τηρεί και δηλοί ότι ούτε τηρεί επιφύλαξιν ως προς το δημοκρατικό της χώρας πολίτευμα και αναμφισβήτητος η παρ’ αυτού ανεπιφύλακτος αναγνώρισις της Δημοκρατίας και ο σεβασμός του προς το υφιστάμενον δημοκρατικόν πολίτευμα.

Ελπίζω, μετά τούτο, ότι θα τεθή τέρμα εις πάσαν περί του πολιτεύματος συζήτησιν και θα καταβληθή πάσα προσπάθεια, όπως εξέλθη η χώρα από την ανώμαλον, όσον και επιζήμιον περιπέτειαν εις ην διατελεί.

Εν Αθήναις τη 3^η Οκτωβρίου 1932

Μετ’ εξόχου τιμής

Π. Τσαλδάρης

Υ.Γ. Επειδή η επιστολή μου αύτη δύναται ενδοχομένως να θεωρηθεί ανεπαρκής και νομίζω αναγκαίον, ότι πρέπει να συντρέξωμεν εις την λύσιν της εκκρεμούσης ανωμαλίας, συναποστέλλω προς Υμάς, Κύριε Πρόεδρε, και ετέραν επιστολήν, αποτελούσαν πιστόν αντίγραφον του σταλέντος μοι σχεδίου, μονογραφημένην παρ’ εμού».

Ο Βενιζέλος έκρινε ικανοποιητική την παραπάνω επιστολή. Δήλωσε στη Δέλτα τα εξής: «Έφυγε από πάνω μας ο εφιάλτης, δεν ήθελα να πεθάνω πριν ενώσω το Έθνος, πριν σβήσω τον διχασμό αυτόν, που, επί τέλους, εγώ τον έφερα…». Τα ξημερώματα της 4^ης Οκτωβρίου εκδόθηκε σχετικό διάγγελμα του Προέδρου της Δημοκρατίας. Την επομένη ανακοινώθηκε με γραπτή ανακοίνωση η διάλυση του Στρατιωτικού Συνδέσμου, την οποία αξίωσε ο Ζαΐμης, από τους στρατηγούς Οθωναίο και Κ. Μανέτα.

Ύστερα από διαπραγματεύσεις που διήρκησαν έναν μήνα, στις 4 Νοεμβρίου, σχηματίστηκε η κυβέρνηση Τσαλδάρη, που ήταν κυβέρνηση στενού αντιβενιζελικού συνασπισμού με τη συμμετοχή των δημοκρατικών Γ. Κονδύλη και Α. Χατζηκυριάκο, η οποία στηριζόταν στην ανοχή των βενιζελικών, κυρίως του Κόμματος των Φιλελευθέρων. Η Κυβέρνηση αυτή ήταν βραχύβια και στις 13 Ιανουαρίου 1933 ο Βενιζέλος έκανε άρση της ανοχής του προς την κυβέρνηση Τσαλδάρη για ασήμαντη αφορμή, με αποτέλεσμα ο Τσαλδάρης να υποβάλει την παραίτησή του. Τρεις μέρες αργότερα, στις 16 Ιανουαρίου 1933, σχηματίστηκε η τελευταία κυβέρνηση του Βενιζέλου, ο οποίος διέλυσε τη Βουλή και κήρυξε εκλογές για την 5^η Μαρτίου 1933.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Βούρος, Γεώργιος (2014), Παναγής Τσαλδάρης (1867-1936), Αθήνα: Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων
• Δαφνής, Γρηγόριος (1997), Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων 1923-1940, Αθήνα: Εκδ. Κάκτος
• Δέλτα, Πηνελόπη (1978), Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος, Αθήνα: Εκδ. Ερμής
• Εφημερίδες: Ακρόπολις και Πρωία (28 Σεπτεμβρίου-4 Οκτωβρίου 1932)
• Mavrogordatos, Th. George (1983), Stillborn Republic: Social Coalitions and Party Strategies in Greece, 1922-1936, University of California Press