Της Χρυσούλας Παχή,
Σήμερα, για να χορηγηθεί οποιαδήποτε φαρμακευτική ουσία σε μια έγκυο, πρέπει να υπάρξει έγκριση από κρατικούς φορείς, όπως και μελέτες που εγγυώνται την ασφάλειά της. Παραδόξως, η πρακτική αυτή εφαρμόζεται μόνο τα τελευταία 60 χρόνια. Πριν από τότε, τα φάρμακα τα οποία χορηγούνταν στις εγκύους χρειάζονταν απλά να είναι ασφαλή προς χρήση στον άνθρωπο, κάτι που πλέον γνωρίζουμε πως δεν είναι επαρκές. Με μια σύντομη ματιά στο παρελθόν, ας δούμε ένα από τα μεγαλύτερα σκάνδαλα που άλλαξε την πορεία της φαρμακολογίας για πάντα.
Τον Οκτώβριο του 1957, στη Γερμανία, κυκλοφόρησε το φάρμακο “Contergan”, με δραστική ουσία τη θαλιδομίδη. Διετέθη στο εμπόριο ως φάρμακο κατά της πρωινής ναυτίας, με αγχολυτικές και ηρεμιστικές ιδιότητες. Εκείνη την περίοδο, δεν υπήρχαν κανονισμοί ούτε σχετικές έρευνες για την επίδραση των ουσιών στις εγκύους και στα έμβρυα. Επίσης, η επιστημονική κοινότητα πίστευε πως ήταν αδύνατον οι δραστικές ουσίες να περάσουν στην κυκλοφορία του πλακούντα, και να προκαλέσουν παρενέργειες στο αναπτυσσόμενο έμβρυο.
Το φάρμακο είχε μεγάλη εμπορική επιτυχία, ως ένα ασφαλές υποκατάστατο των βαρβιτουρικών και μέσα σε λίγα χρόνια, κυκλοφορούσε σε 46 χώρες παγκοσμίως. Χιλιάδες γυναίκες το αγόραζαν, αφού διαφημιζόταν ως «απόλυτα ασφαλές, χωρίς καμία επιπλοκή στην έγκυο, επίτοκο και θηλάζουσα μητέρα συμπεριλαμβανομένου και του μωρού της».
Πολύ σύντομα, όμως, άρχισαν να φαίνονται οι πρώτες επιπτώσεις της θαλιδομίδης. Οι πρώτες αναφορές νεογνών με δυσμελία και φωκομέλεια (κοντά σε μήκος άκρα) αρχικά αποδόθηκαν στη ραδιενέργεια και στον υποσιτισμό των μητέρων. Ωστόσο, με την αύξηση των περιπτώσεων, οι γιατροί άρχισαν να υποπτεύονται τη δράση της θαλιδομίδης ως υπαίτια.
Η βασική δράση της θαλιδομίδης είναι ανοσορρυθμιστική, όπως και υπνωτική, ως ηρεμιστικό κεντρικής δράσης. Όμως, σήμερα γνωρίζουμε πως έχει και μια παραπάνω ιδιότητα, αυτή της αναστολής της αγγειογένεσης. Η τελευταία είναι υπεύθυνη για την τερατογένεση στα έμβρυα, γνωστή και ως «εμβρυοπάθεια από θαλιδομίδη». Η ουσία περνάει μέσω της πλακουντιακής κυκλοφορίας και αναστέλλει την ανάπτυξη των αγγείων, με αποτέλεσμα ορισμένα όργανα να αιματώνονται λιγότερο. Μειωμένη αιμάτωση οδηγεί σε μειωμένη οξυγόνωση των οργάνων, συνεπώς και υποανάπτυξη ή παραμόρφωσή τους.
Η σοβαρότητα και το είδος των παραμορφώσεων εξαρτόνταν από το πότε χορηγήθηκε το φάρμακο στην έγκυο. Εάν χορηγούταν την 20η ημέρα εγκυμοσύνης, προκαλούσε ζημιά στο κεντρικό νευρικό σύστημα, την 21η στα μάτια, την 22η στα αυτιά και στο πρόσωπο, την 24η στα χέρια, ενώ παραμορφώσεις στα πόδια εμφανίζονταν εάν το φάρμακο χορηγούταν μέχρι και την 28η ημέρα.
Οι κυριότερες όμως παθήσεις της εμβρυοπάθειας από θαλιδομίδη είναι η δυσμελία, η φωκομέλεια, η αμελία, η υποπλασία των οστών, άλλες σύμφυτες ανωμαλίες της καρδιάς, της πεπτικής και ουροφόρου οδού, καθώς και η κώφωση και τύφλωση.
Παγκοσμίως, αναφέρθηκαν γύρω στις 10.000 επίσημες περιπτώσεις, όμως ο αριθμός αυτός εικάζεται πως είναι πιο κοντά στις 30.000, λόγω λανθασμένων διαγνώσεων που απέδιδαν τα συμπτώματα σε άλλες αιτίες. Τα νεογνά με εμβρυοπάθεια από θαλιδομίδη έγιναν γνωστά ως «τα παιδιά της θαλιδομίδης».
Περίπου το 40% των νεογνών απεβίωσε τον πρώτο χρόνο ζωής. Μέχρι το 2013 ο εκτιμώμενος αριθμός των επιζώντων έφτανε τις 5.000. Η πλειονότητα εμφανίζει στην ενήλικη ζωή ατροφία των άκρων λόγω της αναπηρίας από τη δυσμελία και καρδιαγγειακά νοσήματα. Οι αποζημιώσεις από τις φαρμακευτικές εταιρίες έχουν ξεπεράσει τα 80 εκατομμύρια ευρώ παγκοσμίως.
Το σκάνδαλο αυτό ώθησε τους παγκόσμιους φορείς και την επιστημονική κοινότητα να επιβάλλουν αυστηρότερες κυρώσεις σχετικά με τη χορήγηση φαρμακευτικών ουσιών στις εγκύους. Περισσότερες έρευνες επάνω στη φαρμακοκινητική και την εμβρυολογία απέδειξαν πως το έμβρυο εκτίθεται σχεδόν σε κάθε ουσία που υπάρχει στην κυκλοφορία της μητέρας, παρόλο που το μητρικό και το εμβρυικό αίμα δεν έρχονται σε άμεση επαφή. Μάλιστα, μια φαινομενικά αβλαβής ουσία μπορεί να γίνει επιβλαβής σε μεγαλύτερες συγκεντρώσεις, αφού το έμβρυο δεν διαθέτει ακόμη δικό του πλήρες ανεπτυγμένο μεταβολισμό.
Το φάρμακο ανακαλέστηκε από το εμπόριο οριστικώς στις περισσότερες χώρες το 1962. Ωστόσο, χρησιμοποιείται σήμερα για τη θεραπεία των συμπτωμάτων του πολλαπλού μυελώματος και της λέπρας. Στη Ν. Αμερική, η χρήση του ως αγωγή κατά της φυματίωσης έχει ξαναφέρει την εμβρυοπάθεια από θαλιδομίδη στο φως. Από το 2005 έως το 2010, καταγράφηκαν 100 νέες περιπτώσεις.
Είναι απαράδεκτό ότι χρειάστηκε ένα γεγονός τόσο δυσάρεστο και τέτοιου βεληνεκούς, ώστε να ερευνήσουμε τις επιδράσεις των φαρμακευτικών ουσιών στα έμβρυα. Μέχρι και σήμερα, τα παιδιά της θαλιδομίδης παλεύουν για διαφάνεια, ελέγχους ασφάλειας και για την προστασία των μελλοντικών παιδιών και των μητέρων τους. Τα δεδομένα άλλαξαν για πάντα στον χώρο της τοξικολογίας, της φαρμακολογίας και της εμβρυολογίας, χάρη σε αυτά.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- “Thalidomide”, Franks ME, Macpherson GR, Figg WD, Lancet. 363 (9423): 1802–11. (Μάϊος 2004)
- Reversal of Fortune: How a Vilified Drug Became a Life-saving Agent in the ‘War’ Against Cancer, Peter Hofland, Ph.D (30 Νοεμβρίου, 2014). Διαθέσιμο εδώ
- “Thalidomide Embryopathy: A Model for the Study of Congenital Incomitant Horizontal Strabismus”. Miller MT, Transactions of the American Ophthalmological Society. 81: 623–674. (1991)
- “Thalidomide-induced teratogenesis: history and mechanisms.” Birth defects research. Part C. Vargesson Neil, Embryo today : reviews vol. 105,2 : 140–56. (2015)
