Της Δήμητρας Αργυρού,
Σε όλα τα χρόνια της ανθρώπινη ιστορίας, οι πόροι είναι η κινητήρια δύναμη πίσω από την εξερεύνηση του πλανήτη μας, ενώ ταυτόχρονα αποτελούν και τα μέσα για να πραγματοποιηθεί αυτή. Πλέον, η εξέλιξη της τεχνολογίας ανοίγει τον δρόμο για την αναζήτηση πόρων πέρα από τη Γη. Το διάστημα, ενδεχομένως, θα είναι ο επόμενος άμεσος προορισμός για περαιτέρω οικονομική επέκταση του είδους μας. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, ολοένα και περισσότεροι δρώντες του ιδιωτικού τομέα επιδιώκουν να ασχοληθούν τόσο με διαστημικές δραστηριότητες όσο και συγκεκριμένα με την εξεύρεση φυσικών πόρων.
O όρος χρήση διαστημικών πόρων (Space Resource Utilization) περιλαμβάνει:
Α) Δραστηριότητες στις τροχιές της Γης, π.χ. με χρήση δορυφόρων και γενικά διαστημικών αντικειμένων.
Β) Επιτόπια αξιοποίηση διαστημικών πόρων (In situ resource utilization, ISRU). Ως τέτοια θεωρείται η συλλογή, επεξεργασία, αποθήκευση και χρήση υλικών, τα οποία ανευρίσκονται διαθέσιμα στην πορεία της ανθρώπινης ή ρομποτικής εξερεύνησης του διαστήματος, με σκοπό αντικατάσταση των πόρων που θα προέρχονταν από τη Γη για τη συντήρηση των αναγκών της διαστημικής αποστολής. Μακροπρόθεσμα, οι υλικοί αυτοί πόροι θα μπορούσαν επίσης να μεταφερθούν στη Γη.
Γ) Εξόρυξη και οικειοποίηση φυσικών διαστημικών πόρων για εμπορικούς σκοπούς (Space mining), καθώς, σύμφωνα με τη NASA, υπάρχουν 100.000 «Αντικείμενα Πλησίον Γης» (Near Earth Objects, NEOS), εκ των οποίων μεγάλος αριθμός μπορεί να εμπεριέχει νερό και σημαντικά μέταλλα, έχουν προταθεί μια σειρά από διαδικασίες εξόρυξης. Περαιτέρω, οι επιστήμονες έχουν διαπιστώσει ότι στη Σελήνη υπάρχει τόσο οξυγόνο, προκειμένου να συντηρήσει την ανθρωπότητα για τα επόμενα 100.000 χρόνια! Το βασικό ζήτημα είναι ότι το οξυγόνο δεν βρίσκεται σε αέρια μορφή, όπως στη Γη, αλλά είναι παγιδευμένο μέσα σε ένα στρώμα βράχου και λεπτής σκόνης, που καλύπτει την επιφάνεια της Σελήνης.
Για τον παραπάνω λόγο, προσπαθούν να ανακαλυφθούν διαδικασίες εξόρυξης, όπως η εξαγωγή αυτή του οξυγόνου από αυτό το στρώμα βράχου και σκόνης (γνωστό ως ρεγόλιθος).
Μελετώντας τα παραπάνω, ανακύπτουν ευλόγως πολλά νομικά προβλήματα. Αρχικώς, η επιτόπια αξιοποίηση διαστημικών πόρων (ISRU), πρέπει να ελέγχεται κάθε φορά ad hoc ότι δεν αντίκειται στο άρθρο ΙΧ της Συνθήκης για το Εξω-ατμοσφαιρικό διάστημα του 1967 (Outer Space Treaty, OST), που κάνει λόγο για την αρχή της συνεργασίας και της αμοιβαίας βοήθειας κατά τη διεξαγωγή διαστημικών δραστηριοτήτων. Κατοχυρώνεται, στο ίδιο άρθρο, και η προστασία των αντίστοιχων συμφερόντων όλων των άλλων κρατών μερών στη Συνθήκη. Ακόμη, πρέπει να αποφεύγεται η επιβλαβής μόλυνση της Σελήνης και των άλλων ουράνιων σωμάτων, όταν επιχειρούνται δραστηριότητες στο διάστημα, αλλά και οποιαδήποτε δυσμενής αλλαγή στο περιβάλλον της Γης, που προκύπτει από την εισαγωγή εξωγήινης ύλης. Ταυτόχρονα, εάν ένα Κράτος Μέρος της Συνθήκης έχει λόγους να πιστεύει ότι μια δραστηριότητα ή πείραμα θα προκαλούσε δυνητικά επιζήμια παρέμβαση σε δραστηριότητες άλλων Κρατών Μερών στην ειρηνική εξερεύνηση και χρήση του διαστήματος, μπορεί να προβεί στις κατάλληλες διεθνείς διαβουλεύσεις, πριν προχωρήσει οποιαδήποτε τέτοια δραστηριότητα.
Το In situ resource utilization κινείται επίσης εντός ορίων των άρθρων I παρ.2 και III της OST που αναφέρονται στην ελευθερία χρήσης, εξερεύνησης και επιστημονικής έρευνας. Σύμφωνα με το άρθρο I παρ.2: «Το διάστημα, συμπεριλαμβανομένης της Σελήνης και άλλων ουράνιων σωμάτων, πρέπει να είναι ελεύθερο για εξερεύνηση και χρήση από όλα τα κράτη χωρίς καμία διάκριση, σε μια βάση ισότητας και σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, και θα πρέπει να υπάρχει ελεύθερη πρόσβαση σε όλες περιοχές των ουράνιων σωμάτων». Το άρθρο III, επιπροσθέτως, διακηρύσσει: «Τα Κράτη Μέρη της Συνθήκης ασκούν δραστηριότητες για την εξερεύνηση και χρήση του διαστήματος, συμπεριλαμβανομένης της Σελήνης και άλλων ουράνιων σωμάτων, σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, συμπεριλαμβανομένου του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, προς το συμφέρον της διατήρησης της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας και προώθησης της διεθνούς συνεργασίας και κατανόησης».
Το ισχύον διεθνές νομικό πλαίσιο που αφορά την εξερεύνηση και εκμετάλλευση του Εξω-ατμοσφαιρικού διαστήματος περιλαμβάνει τα παραπάνω άρθρα που μόλις αναλύσαμε (άρθρα I και III), καθώς και το άρθρο II. Στο τελευταίο διακηρύσσεται πως το διάστημα δεν υπόκειται σε εθνική ιδιοποίηση (γνωστή ως αρχή της μη οικειοποίησης).
Πέραν της OST και των ιδιαίτερα σημαντικών αυτών άρθρων, ενιαίο νομικό καθεστώς που να ρυθμίζει ad hoc τις διαστημικές δραστηριότητες εξερεύνησης και αξιοποίησης των υλικών πόρων δεν υφίσταται έως τώρα. Αναφορές πραγματοποιούνται στη Συμφωνία για τη Σελήνη του 1979 (Moon Agreement, MOON), η οποία όμως δεν έχει τύχει επικυρώσεως από πολλά κράτη (μόνο 18 μέχρι τον Ιανουάριο του 2022). Περαιτέρω, στο άρθρο 11 αναφέρεται πως το φεγγάρι και οι φυσικοί πόροι του είναι κοινή κληρονομιά της ανθρωπότητας και δεν υπόκειται στην κυριαρχία κανενός κράτους με οποιαδήποτε μέσο. Ούτε η επιφάνεια, ούτε η υπό-επιφάνεια της Σελήνης, ούτε οποιοδήποτε μέρος της ανήκει στην ιδιοκτησία οιουδήποτε κράτους, διεθνούς διακυβερνητικού ή μη κυβερνητικού οργανισμού, εθνικού οργανισμού, ή μη κυβερνητικής οντότητας, ή φυσικού προσώπου. Τα συμβαλλόμενα κράτη έχουν το δικαίωμα στην εξερεύνηση και χρήση της Σελήνης, χωρίς διακρίσεις, με βάση την ισότητα και σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο και τις διατάξεις της παρούσας συμφωνίας.
Μέχρι στιγμής, έχουν υπάρξει μόνο εθνικές νομικές προσεγγίσεις διαφόρων κρατών ως προς την αξιοποίηση διαστημικών πόρων. Πιο συγκεκριμένα, στις ΗΠΑ έχει ήδη ενθαρρυνθεί η εμπορική δραστηριότητα στο Εξω-ατμοσφαιρικό διάστημα από την U.S Commercial Space Launch Act (1984). Ακόμη, το 2015 υπογράφηκε η U.S Commercial Space Launch Competitiveness Act (H.R 2262). Η εν λόγω πράξη δίνει σε Αμερικανούς πολίτες δικαιώματα, μεταξύ άλλων, να διαθέτουν, να κατέχουν και να πωλούν (δικαιώματα κυριότητας) ορυκτούς πόρους από αστεροειδείς.
Τέλος, στο Εκτελεστικό Διάταγμα Executive Order on Encouraging International Support for the Recovery and Use of Space Resources (2020), που εκδόθηκε από τον τότε Πρόεδρο Donald Trump, αποκηρύσσεται ολοσχερώς η Συμφωνία για τη Σελήνη (1979), καθώς τονίζει πως οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν θεωρούν τη Συμφωνία αυτή να είναι ένα αποτελεσματικό ή απαραίτητο εργαλείο για την καθοδήγηση των κρατών, σχετικά με την προώθηση της εμπορικής συμμετοχής στη μακροπρόθεσμη εξερεύνηση, επιστημονική ανακάλυψη και χρήση της Σελήνης, του Άρη ή άλλων ουράνιων σωμάτων. Ενώ για πρώτη φορά περικλείεται σε αμερικανικό νομοθετικό κείμενο ρητή άρνηση του πάνδημου χαρακτήρα του εξω-ατμοσφαιρικού διαστήματος: «Το Εξω-ατμοσφαιρικό διάστημα είναι ένας νομικά και φυσικά μοναδικός τομέας ανθρώπινης δραστηριότητας και οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν το θεωρούν παγκόσμιο κοινό (global commons)».
Παρόμοια κατεύθυνση έχει ακολουθήσει και το Λουξεμβούργο, το οποίο έχει υιοθετήσει νόμο σχετικά με την εξερεύνηση και χρήση διαστημικών πόρων (Loi du 20 juillet 2017 sur l’ exploration et l’ utilisation des ressources d l’ espace). To άρθρο 1 παραχωρεί δικαιώματα κυριότητας σε μελλοντικές εταιρείες εξόρυξης και, σύμφωνα με τα άρθρα 2-4 του νόμου, επιχειρήσεις του Λουξεμβούργου και Ευρωπαϊκές εταιρείες που έχουν έδρα στο Λουξεμβούργο θα μπορούν με σχετική έγκριση να εξορύσσουν ορυκτούς πόρους προς εμπορική χρήση.
Όλα τα παραπάνω, φυσικώς, έρχονται σε ευθεία αντίθεση με τις θεμελιώδεις αρχές του δικαίου του διαστήματος και όσα κατοχυρώνονται στις ισχύουσες Συνθήκες και ειδικά στην Outer Space Treaty (1969).
Καταληκτικά, υφίστανται ακόμη πολλές προκλήσεις σχετικά με την αξιοποίηση διαστημικών πόρων, λόγω και της διεπιστημονικής φύσης του εγχειρήματος. Οι δραστηριότητες αυτές ενσωματώνουν διαστημικά συστήματα, ρομποτική, μηχανική, χημικές διεργασίες κλπ. Ο συνδυασμός τέτοιων διαφορετικών πεδίων με συντονισμένο τρόπο απαιτεί τη χρήση ενός καθολικού πλαισίου. Σίγουρο είναι πως στο εγγύς μέλλον θα υπάρξει μεγάλος ανταγωνισμός για την οικειοποίηση των ορυκτών πόρων και των ουράνιων σωμάτων, κάτι το οποίο θα φέρει στο προσκήνιο την απαίτηση για ένα παγκόσμιο καθεστώς διαχείρισης των εν λόγω πόρων, διότι τυχόν μονομερείς ενέργειες κρατών θα προκαλέσουν πολλές τριβές στη διεθνή κοινότητα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Άγγελος Γιόκαρης, Γιώργος Κυριακόπουλος, Διεθνές Δίκαιο Εναέριου χώρου και Διαστήματος, Νομική Βιβλιοθήκη ΑΕΒΕ, 2020
- Η Σελήνη έχει οξυγόνο για να συντηρήσει 8 δις ανθρώπους τα επόμενα 100.000 χρόνια, διαθέσιμο εδώ
- A universal framework for Space Resource Utilisation (SRU), διαθέσιμο εδώ
- Space Resource Utilization, διαθέσιμο εδώ
