Της Λουκίας Αστερίου,
Στη χρονική περίοδο που οι ιστορικοί συμβατικά ορίζουν ως μέσο Μεσαίωνα, ο κοινός χριστιανικός κόσμος βιώνει μεγάλες ρήξεις. Είναι γνωστό, ότι η επιβολή μιας κοινής θρησκείας από το κράτος θα επέφερε την ευρυθμία εντός του και θα προωθούσε τις επιταγές που το ίδιο ήθελε. Αυτό, όμως, που οριστικά πλέον συμβαίνει τον 13ο αιώνα είναι συνεχείς εντάσεις μεταξύ θεσμικών και άτυπων πηγών εξουσίας, οι οποίες θέτουν αμφιβολίες και σκέψεις στα ήδη παραδεδομένα. Παρά το γεγονός ότι μέχρι εκείνη τη χρονική περίοδο το κράτος και η εκκλησία στη δυτική Ευρώπη είχαν σχηματίσει συμπαγή ερείσματα πάνω στα οποία στηρίζονταν, αλλά και ταυτόχρονα σύνθετους τρόπους διακυβέρνησης, άρχισαν να δημιουργούνται τα πρώτα κενά. Βασική συνθήκη που ώθησε σε αυτό ήταν η ίδια η εκπαίδευση. Μέχρι τον 13ο αιώνα, όλο και μεγαλύτερα τμήματα του πληθυσμού αποκτούν πρόσβαση σε γραφή και ανάγνωση και με αυτό τον τρόπο μπαίνουν τα πρώτα ψήγματα αμφισβήτησης, σκέψης και εν συνεχεία εκδήλωσης άτυπων θρησκευτικών μορφωμάτων. Ο τρόπος που η εκκλησία προσπάθησε να προλάβει την έκφραση αυτών των ετερόκλητων θρησκευτικών μορφωμάτων γίνονταν μέσα από την οριοθέτηση ενός εντελώς αυστηρού θρησκευτικού πλαισίου, αλλά και μέσω των διδαχών των ιερατικών ταγμάτων.
Παρά τις ισχυρές προσπάθειες της εκκλησίας να καταστείλει τις θρησκευτικές εξάρσεις, οι οποίες απειλούσαν την εξουσία της, τα θρησκευτικά κινήματα που εμφανίστηκαν είχαν ήδη φέρει την αλλαγή. Μεγάλο μέρος του πληθυσμού άρχισε να αποκτά θρησκευτικές πρακτικές και αρμοδιότητες, που έως τότε είχαν μόνο οι μοναχοί. Ο ασκητισμός, η επιλογή απομάκρυνσης από τους εγκόσμιους αντιπερισπασμούς, η στροφή στην πνευματικότητα και στην εγγραμματοσύνη και οι διαλογισμοί άρχισαν να αποτελούν αναπόσπαστα κομμάτια όλων των ανθρώπων. Με αυτές τις κινητοποιήσεις γίνεται η αλλαγή και ο μεσαιωνικός κόσμος μεταβαίνει σε μια λαϊκή θρησκευτικότητα. Ταξικοί και έμφυλοι περιορισμοί αρχίζουν να αμφισβητούνται και χαρακτηριστικό παράδειγμα απόδειξης των τελευταίων αποτελούν οι θρησκευτικές αδελφότητες των Βεγινών (ενός λαϊκού κινήματος γυναικών) και των Βεγαρδών (ενός λαϊκού ανδρικού κινήματος) έντονα επηρεασμένο από τις θέσεις των Βεγινών, αλλά περισσότερο ριζοσπαστικό που από τον 12ο αιώνα αρχίζουν να εμφανίζονται πλέον σθεναρά.
Κοινή βάση και των δύο ταγμάτων αποτελεί, αρχικά, ακριβώς αυτή η σχέση ανθρώπων με διαφορετικά υπόβαθρα με τη θρησκεία, καθώς και το γεγονός ότι δεν κατοχυρώθηκαν από την ίδια, άρα κινούνταν ανεξάρτητα. Το παράδειγμα των Βεγινών αξίζει να χρησιμοποιηθεί για να τονιστεί η μεγάλη απήχηση που κατάφεραν να έχουν, σε συνδυασμό, φυσικά, με την έντονα εχθρική στάση της Ρώμης αλλά και κάποιων τμημάτων του πληθυσμού. Οι λόγοι που δημιουργήσαν αυτή τη στάση είχαν να κάνουν ευρύτερα με τον τρόπο που οργανώθηκαν, με την ίδια τους την πίστη, αλλά και με τον μεγάλο αριθμό ατόμων που είχαν προσηλυτίσει.
Οι Βεγίνες, ως θρησκευτική κίνηση, χωρίς να είναι κάποιος γνωστός ως ιδρυτής τους, οργανώθηκαν μέσα στις ίδιες τις πόλεις ή στα περίχωρα αυτών. Καμία ανδρική παρεμβολή ή αποτύπωση γραπτής θέσης δεν ήταν απαραίτητη για την οργάνωσή τους, κατάσταση που ενέτεινε την εικόνα μιας αόριστης θρησκευτικής κίνησης για τους εξωτερικούς παρατηρητές τους. Μέχρι το 1230, κατάφεραν να διεκδικήσουν μια θέση στη διαπραγμάτευση με τους τοπικούς επισκόπους, καθώς, επίσης, και να εξασφαλίσουν τακτική πρόσβαση σε εκκλησιαστικές υπηρεσίες. Μέχρι το 1270 κιόλας, είχαν καταφέρει να συγκροτήσουν έναν μεγάλο πληθυσμό στις πόλεις, ξεκινώντας από τη βόρεια Ευρώπη και τις κάτω χώρες, ζώντας μεμονωμένα σε σπίτια και κυκλικά γύρω από μία εκκλησία ή ακόμα και σε μεγαλύτερες δομές μαζί. Ανεξάρτητες, εξασφάλιζαν τα προς το ζην τους και ανέπτυξαν δραστηριότητες και ενασχολήσεις που είχαν να κάνουν και με τη φροντίδα ηλικιωμένων και επαιτών γυναικών. Αυτή η πρωτοφανής, δυναμική κίνηση γυναικών σε οικονομικές και θρησκευτικές ενασχολήσεις, αλλά και ευρύτερα μιας λαϊκής τάξης, απειλούσε τα ως τότε γνωστά.
Το πρόβλημα της τάξης του φύλου, αλλά και της μορφής που είχαν λάβει, ήταν ένα δεδομένο, όμως η αδυναμία του θρησκευτικού και όχι μόνο κόσμου για πλαισίωση και κατηγοριοποίηση αυτών προκαλούσε αμηχανία σε αυτά που θεωρούσαν γνωστά. Η παρατήρηση του Φραγκίσκου Γκίλμπερτ του Τουρνέ –τοποθετείται στο τελευταίο τέταρτο του 13ου αιώνα– έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ο ίδιος θέτει το ζήτημα του παράξενου τρόπου λειτουργίας τους. Γυναίκες που ζούσαν μέσα στις πόλεις, κλεισμένες στις δικές τους πόλεις, είναι αυτό που πραγματικά προκαλούσε ανάμεικτα συναισθήματα. Σίγουρα δεν ήταν συνηθισμένο, αφού γνωρίζουμε για τα μοναστήρια και για την απόσταση που έπαιρναν από τα εγκόσμια.
Από την άλλη, αυτό φανέρωνε και τη μαχητικότητά τους για παραίτηση από όλες τις ηδονές και απολαύσεις που το πλήθος παρείχε. Οι ίδιες δεν ήταν απλές γυναίκες, αλλά ούτε μοναχές και τελικά έμεναν σε μια αμήχανη μεσαία φάση για τον υπόλοιπο κόσμο, που ενέτεινε την αρνητική στάση του για τις ίδιες. Ο μεσαιωνικός κόσμος τις καθιστούσε αναξιόπιστες, αφού εξαιτίας του φύλου τους δεν τις θεωρούσαν ικανές να αξιοποιούν τις θρησκευτικές πρακτικές. Χαρακτηριστική η θέση του Γάλλου ποιητή Rutebeuf, ο οποίος με σκωπτική διάθεση αρνείται τη νομική θρησκευτική κατοχύρωση των Βεγινών εξαιτίας τους φύλου τους, αμφισβητώντας την ικανότητά τους να κηρύττουν και όχι μόνο. Εξάλλου, ακόμα και η ίδια τους η ονομασία είναι πιθανώς προέλευση των αρνητικών σχολίων. Πιθανή ρίζα η λέξη begg, που σήμαινε μουρμουρίζω και χρησιμοποιούνταν με ειρωνική διάθεση, για να ορίσουν αυτές τις γυναίκες που ισχυρίζονταν οι ίδιες ότι ήταν ευσεβείς, αλλά στην πραγματικότητα οι εκφράσεις τους ήταν τόσο αόριστες, που δεν ήταν άξιες προς εμπιστοσύνη.
Τέλος, το μεγαλύτερο ίσως πρόβλημα αποτελούσε το γεγονός ότι δεν ασπάζονταν τις θέσεις της Ρώμης και αυτό ήταν αρκετά επίφοβο για μια θρησκευτική κίνηση που είχε τόσους πιστούς. Το πρόβλημα, μάλιστα, των αιρέσεων στη Ρηνανία δεν άφηνε αρκετά περιθώρια στην παπική εξουσία. Το 1312, θα συγκληθεί το συμβούλιο της Βιέννης και η αδελφότητα των Βεγινών θα καταδικαστεί με την κατηγορία της συγκρότησης αίρεσης. Πραγματοποιούνται διώξεις των αιρετικών Βεγινών και το ελάχιστο περιθώριο που παρέχεται είναι η προσχώρηση σε κάποιο επαιτικό τάγμα, για να αντιμετωπιστούν ως μετανοούσες αδελφές, με τον φόβο πάντα του θανάτου και των εκτελέσεων. Πολλές αναγκάστηκαν να ζήσουν απομονωμένες και κυνηγημένες, προκειμένου να διατηρήσουν την πίστη τους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Από την ιστοσελίδα Muse, στο “Cities of Ladies: Beguine Communities in the Medieval Low Countries, 1200-1565”, Διαθέσιμο εδώ
- Nicholas, David (1999), Η εξέλιξη του μεσαιωνικού κόσμου, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ)
- Nugent T. (2017), Womanly Worshippers: Beguine Spirituality and Methodology in Medieval Europe, Διαθέσιμο εδώ
- Neel C. (1989), The Origins of the Beguines, Signs, Vol. 14, No. 2, pp. 321-341, Διαθέσιμο εδώ
