Σύνθετοι Οικονομικοί Δείκτες: Μια μικρή εισαγωγή και δύο παραδείγματα

Της Γεωργίας Παγιαβλά,

Ένας Σύνθετος Οικονομικός Δείκτης (ΣΟΔ) είναι κατάλληλος, όταν ο στόχος της έρευνας είναι να συγκρίνει τα οικονομικά αποτελέσματα μεταξύ περιφερειών. Τα κύρια πλεονεκτήματα της χρήσης ΣΟΔ είναι ότι παρέχουν τη σύνοψη περίπλοκων και πολυδιάστατων εννοιών και έτσι γίνεται ευκολότερη η σύγκριση των επιδόσεων των περιφερειών σε μια χρονική περίοδο και είναι δυνατόν να γίνουν ακόμα και προβλέψεις για την οικονομική ανάπτυξη (ΟΟΣΑ, 2008). Ωστόσο, η διαδικασία κατασκευής ενός ΣΟΔ έχει προκλήσεις σε θεωρητικό και στατιστικό επίπεδο, ενώ οι επιλογές των στοιχείων και η διαδικασία μέτρησης μπορεί να είναι σε μεγάλο βαθμό υποκειμενικές. Οι Nardo et al. (2005) επισημαίνουν ότι παρά την κριτική που τους έχει ασκηθεί, οι ΣΟΔ δεν πρέπει να θεωρούνται ως στόχος καθαυτός, αλλά ως το σημείο εκκίνησης για μια συζήτηση και την προσέλκυση του ενδιαφέροντος. Ένας σύνθετος δείκτης είναι ένας μαθηματικός συνδυασμός (ή συνάθροιση) ενός συνόλου δεικτών και κατασκευάζεται με τη συγκέντρωση μεμονωμένων δεικτών σε έναν ενιαίο δείκτη, με βάση ένα υποκείμενο μοντέλο της πολυδιάστατης έννοιας που μετράται. Με άλλα λόγια, η λογική πίσω από τους επιλεγμένους δείκτες είναι ένα θεωρητικό πλαίσιο, το οποίο αντανακλά τις διαστάσεις ή τη δομή του φαινομένου που μετράται.

Ο WHO (2002) αναφέρει ότι η ταξινόμηση των δεικτών ποικίλλει ανάλογα με το αν αφορούν επιπτώσεις, διαδικασίες ή αποτελέσματα ή εάν είναι ποσοτικοί (περιλαμβάνουν αριθμητικές μετρήσεις) ή ποιοτικοί (για παράδειγμα, αφορούν τις απόψεις ή τις αντιλήψεις των ανθρώπων). Κατά κύριο λόγο, οι περιγραφικοί δείκτες μπορεί να είναι χρήσιμοι, όταν ο στόχος είναι να ληφθούν βασικές πληροφορίες για το υπό διερεύνηση φαινόμενο, οι οποίες θα οδηγήσουν τόσο στη διαμόρφωση επιλογών πολιτικής και σχεδίων όσο και στην αξιολόγηση της τάσης του. Οι δείκτες διαφέρουν από τα κύρια δεδομένα στα οποία βασίζονται, γιατί μετατρέπουν τα δεδομένα σε πληροφορίες, που βοηθούν να φωτιστεί ένα φαινόμενο σε παγκόσμιο, εθνικό, τοπικό ή τομεακό επίπεδο.

Έτσι, ο λόγος για την κατασκευή ενός ΣΟΔ είναι κυρίως για την κάλυψη κενών στα υπάρχοντα στατιστικά στοιχεία και την ανάδειξη οικονομικών φαινομένων. Ωστόσο, το θεωρητικό πλαίσιο πρέπει να καθοριστεί με σαφήνεια σχετικά με το τι μετράει και τις επιμέρους διαστάσεις του.

Παρά την εκτεταμένη χρήση τους, οι ΣΟΔ έχουν λάβει έντονη κριτική σχετικά με την εννοιολογική και μεθοδολογική προσέγγιση της μέτρησής τους (Nardo et al., 2005). Παρά την εύκολη ερμηνεία τους, συνοψίζουν πολύπλοκα ή πολυδιάστατα φαινόμενα και αν η κατασκευή τους εφαρμόζεται ανεπαρκώς ή το μήνυμά τους ερμηνεύεται ανεπαρκώς, μπορεί να οδηγήσουν, τελικά, σε παραπλανητικά μηνύματα πολιτικής. Επίσης, υπάρχει η δυνατότητα εξαγωγής απλοϊκών συμπερασμάτων. Μια άλλη κριτική είναι ότι εάν τα διάφορα στάδια της διαδικασίας κατασκευής του ΣΟΔ δεν είναι διαφανή και δεν βασίζονται σε γερές στατιστικές ή εννοιολογικές αρχές, μπορεί να κατασκευαστούν, για να υποστηρίξουν μια επιθυμητή πολιτική. Με άλλα λόγια, οι ΣΟΔ μπορούν να χρησιμοποιηθούν εργαλειακά, εξυπηρετώντας ανεπιθύμητους σκοπούς. Επιπλέον, εάν ορισμένες διαστάσεις του φαινομένου δεν επισημανθούν και δεν αναπαρασταθούν σωστά, τότε υπάρχει αυξημένη δυσκολία στον εντοπισμό της κατάλληλης δράσης πολιτικής ή, ακόμη χειρότερα, μπορεί να εφαρμοστούν λάθος πολιτικές.

Σύμφωνα με τον OECD (2008), υπάρχουν 9 διακριτά στάδια που πρέπει να ακολουθηθούν από τον ερευνητή προς μια βέλτιστη διαδικασία επιλογής, επεξεργασίας και σύνθεσης των δεδομένων, τα οποία αναφέρουμε ονομαστικά.

1. Θεωρητικό Πλαίσιο
2. Επιλογή Δεδομένων
3. Ανάλυση Συσχέτισης
4. Επεξεργασία Δεδομένων
5. Κανονικοποίηση Δεδομένων
6. Στάθμιση Δεδομένων
7. Σύνθεση Δεδομένων
8. Έλεγχοι Ευστάθειας
9. Οπτικοποίηση Δεδομένων

Ακολουθώντας αυτά τα βήματα, ο/η καθένας/καθεμιά από μας μπορεί να κατασκευάσει το δικό του/της δείκτη. Έτσι και εμείς, σε μια μελέτη μας, θελήσαμε να μελετήσουμε την οικονομική ανθεκτικότητα των περιφερειών του Ευρωπαϊκού Νότου (Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία) και κατασκευάσαμε έναν ΣΟΔ. Στο παρακάτω πινακάκι αναφέρουμε τις 8 διαστάσεις του δείκτη μας και τις μεταβλητές που αξιοποιήσαμε, καθώς και την πηγή, όπου αντλήσαμε τα δεδομένα.

Ο ΣΟΔ μας βασίζεται στη θεωρία της περιφερειακής οικονομικής ανθεκτικότητας (για την έννοια της οικονομικής ανθεκτικότητας περισσότερα εδώ) και έχει κλίμακα 0-100 (όσο πιο κοντά στο 100 τόσο υψηλότερη οικονομική ανθεκτικότητα). Επιλέξαμε να μελετήσουμε τη Νότια Ευρώπη (Ελλάδα, Ισπανία, Ιταλία και Πορτογαλία) στα χρόνια της κρίσης του 2009, καθώς, σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, βίωσε διαφορετικά τον αντίκτυπό της. Αυτές οι διαφορές στον αντίκτυπο της κρίσης αντικατοπτρίζουν τη θεμελιώδη ετερογένεια στις δυνατότητες των διαφόρων περιοχών να ανταποκρίνονται και να απορροφούν οικονομικές διαταραχές. Παρακάτω, απεικονίζονται τα αποτελέσματα ΣΟΔ μας για την Περιφερειακή Οικονομική Ανθεκτικότητα για τις επιλεγμένες μεσογειακές χώρες. Παρά αυτές τις διαφορές, ένα γεωγραφικό μοτίβο είναι εμφανές, όταν συγκρίνονται οι χάρτες. Οι περιοχές που επλήγησαν περισσότερο κατά τη διάρκεια της κρίσης βρίσκονται στα νότια τμήματα των χωρών. Μπορούμε, επίσης, να εντοπίσουμε ένα χάσμα Βορρά-Νότου και το τμήμα Κεντρικού-Βορρά είναι το πιο ανθεκτικό για ολόκληρο το δείγμα.

Σε μια άλλη έρευνα, κατασκευάσαμε έναν ΣΟΔ με βάση το θεωρητικό υπόβαθρο της βιώσιμης ανάπτυξης και οι διαστάσεις του δείκτη προέκυψαν μέσα από τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών (UNRIC, 2022). Παρακάτω, παρουσιάζονται οι διαστάσεις και οι αντίστοιχοι δείκτες. Να σημειώσουμε ότι κατασκευάσαμε τον ΣΟΔ της Βιώσιμης Ανάπτυξης για 4 έτη (2005, 2010, 2015, 2019) και τα δεδομένα αντλήθηκαν από την Eurostat.

Το παρακάτω γράφημα παρουσιάζει τα αποτελέσματα του δείκτη με σειρά κατάταξης. Δηλαδή, η χώρα που είχε την υψηλότερη τιμή του δείκτη καταλαμβάνει τη θέση 1, ενώ η χώρα με την πιο χαμηλή τιμή καταλαμβάνει τη θέση 27 (άρα όσο πιο χαμηλή η μπάρα τόσο πιο υψηλή θέση καταλαμβάνει στην κατάταξη). Παρατηρούμε ότι οι σκανδιναβικές χώρες είναι μεταξύ των πιο βιώσιμα αναπτυγμένων, καθώς καταλαμβάνουν τις πρώτες θέσεις, ενώ τα Βαλκάνια παραμένουν μεταξύ των λιγότερο βιώσιμα ανεπτυγμένων χωρών. Ωστόσο, μπορούμε να παρατηρήσουμε μερικά ενδιαφέροντα σημεία. Πρώτον, η θέση της Ιταλίας χειροτερεύει με τα χρόνια, ενώ χώρες, όπως Λιθουανία , Λετονία και Σλοβακία, εμφανίζουν τις πιο βιώσιμες επιδόσεις.

Στο παρόν άρθρο, κάναμε μια μικρή εισαγωγή για την έννοια, τη χρησιμότητα και τις προκλήσεις των Σύνθετων Οικονομικών Δεικτών (ΣΟΔ). Επίσης, παρουσιάσαμε δύο παραδείγματα από προσωπικές έρευνες, όπου ο πρώτος ΣΟΔ μελετά το φαινόμενο της Περιφερειακής Οικονομικής Ανθεκτικότητας και ο δεύτερος ΣΟΔ μελετά το φαινόμενο της Βιώσιμης Ανάπτυξης.

Όσο περίπλοκο και αν φαντάζει, στην πραγματικότητα χρειάζεσαι τρία πράγματα: ένα οικονομικό φαινόμενο, αρκετή φαντασία και μελέτη της βιβλιογραφίας (και λίγο στατιστική) και με αυτά ως εφόδια μπορείς να κατασκευάσεις και εσύ τον προσωπικό σου Σύνθετο Οικονομικό Δείκτη.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ 

• Nardo, M., Saisana, M., Saltelli, A., & Tarantola, S. (2005). Tools for composite indicators building. European Comission, Ispra.
• OECD (2008). Handbook on constructing composite indicators: methodology and user guide.
• UNRIC (2022). Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών. Διαθέσιμο εδώ
• World Health Organization. (2002). The nature and use of Indicators. In Health in sustainable development planning: the role of indicators. World Health Organization.