Ασκληπιός: Το πρόσωπο πίσω από τη ράβδο με το φίδι

Της Ευστρατίας Γούδα,

Στον αρχαίο κόσμο υπήρχαν δύο διαφορετικές απόψεις σχετικά με τον τρόπο θεώρησης της ιατρικής επιστήμης και του γιατρού. Σε αντίθεση με τη δεύτερη άποψη, στην οποία η ιατρική παρουσιάζει εκκοσμικευμένα και επιστημονικά χαρακτηριστικά, η πρώτη συνδέει την ιατρική επιστήμη με μια μαγική-θρησκευτική και θαυματουργική αντίληψη της προέλευσης του κακού και της θεραπείας του, αντίληψη που κατά τον 5^ο αιώνα π.Χ. αναπτύσσεται γύρω από το πρόσωπο του Ασκληπιού. Ο Ασκληπιός, σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, ήταν θεός της Ιατρικής που λατρευόταν από όλο τον ελλαδικό χώρο. Η λατρεία του εισήχθη επισήμως στην Αθήνα το 420 π.Χ. και έφτασε έως τους αυτοκρατορικούς χρόνους, διαδόθηκε σε όλο τον ελληνικό κόσμο (Επίδαυρος, Κως, Πέργαμος). Ο Ασκληπιός δεν έφερε μονάχα την ιατρική ιδιότητα, αλλά, παράλληλα, ήταν και χρησμωδός. Όπως συμβαίνει και με άλλους θεούς, υπάρχουν διάφοροι θρύλοι της γέννησης και της καταγωγής του.

Ο πιο γνωστός είναι ένας αρχαίος θεσσαλικός μύθος που θέλει τον Ασκληπιό να γεννάται περίπου το 1247 π.Χ., στην αρχαία Τρίκκη (σημερινά Τρίκαλα) από την καιόμενη Κορωνίδα (ή Αρσινόη), η οποία τιμωρήθηκε από τον πατέρα του Ασκληπιού, Απόλλωνα, για απιστία. Δεν είναι τυχαίο που όλη η γενεαλογία του είναι συνυφασμένη με την Ιατρική. Σύζυγός του ήταν η Ηπιόνη (ἠπιόω=ἀνακουφίζω, μετριάζω, κατευνάζω) και κόρες του η Υγεία, η Ιασώ (ἰάομαι=γίνομαι καλά), η Ακεσώ (ἀκείομαι/ἀκέομαι=θεραπεύω, γιατρεύω, καταπραΰνω, ἀνακουφίζω, διορθώνω), η Πανάκεια (παν + ἀκείομαι/ἀκέομαι) και η Αίγλη (εκθαμβωτική υγεία). Γιοι του ο Μαχάονας και ο Ποδαλείριος, πιθανόν εξαιτίας των ιαματικών ιδιοτήτων τους, αλλά και ο Αετός, ο Ευμαρίων (εκείνος που παρέχει την καλή υγεία, τη χαρά από την ευεξία), ο Άκεσις (εκείνος που γιατρεύει), ο Ιανίσκος (από το ρήμα ιώμαι=εκείνος που θεραπεύει), ο Τελεσφόρος (εκείνος που καθιστά μια θεραπεία αποτελεσματική) και ο Αλεξήνωρ (εκείνος που βοηθά τους ανθρώπους και αποτρέπει κάθε κακό). Συνεπώς, τα παιδιά του είναι οι εκφραστές και συνεχιστές του θεραπευτικού του ρεύματος μέσα στον κόσμο.

Στην ανατροφή του συμμετείχαν δύο αρχέτυπες μορφές της σοφίας. Ο Κένταυρος Χείρων, μια προ-ολύμπια μορφή, που του δίδαξε τη θεραπευτική τέχνη και η θεά Αθηνά, η οποία του προσέφερε το πολύτιμο αίμα της Μέδουσας. Το αίμα αυτό είχε μια δυική δύναμη. Μπορούσε να χρησιμοποιηθεί είτε για θεραπεία και ανάσταση νεκρών είτε για θάνατο και καταστροφή. Αντίθετα, άλλη παράδοση αναφέρει ότι ο Ασκληπιός έλαβε μόνο το αίμα της δεξιάς φλέβας, που ήταν θεραπευτικό. Αυτή η δεύτερη παράδοση μοιάζει ορθότερη. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, οι άνθρωποι του τραγουδούσαν «Ω εσύ Ασκληπιέ, ιατρέ των πάντων, ω δέσποτα Παιάνα, που μαγεύεις τα εκ των νόσων παθήματα των ανθρώπων, που προξενούν μεγάλους πόνους, εσύ που καταπραΰνεις με τα δώρα σου, ο ισχυρός, είθε να έλθεις φέρων σε εμάς την υγεία, και να καταπαύσεις τις βαριές ασθένειες και τον ολέθριο θάνατον, εσύ, ω νέε, που συντελείς εις την αύξηση και απομακρύνεις τα κακά, ο καλότυχος, εσύ το ισχυρό βλαστάρι, το πολυτίμητο, του Φοίβου Απόλλωνος, ο εχθρός των νοσημάτων, που έχεις άμεμπτο σύζυγο την Ηπιόνη, έλα, μακάριε, σωτήρα μας, δίδων σε εμάς καλό τέλος του βίου». Με ποιόν τρόπο, όμως, ο Ασκληπιός προσέφερε τη θεϊκή αυτή ανακούφιση, που οι πιστοί τού ζητούσαν;

Το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο της θεραπευτικής πρακτικής του ήταν η τελετουργία της εγκοίμησης, που ασκούνταν στα Ασκληπιεία, θεραπευτικά κέντρα της αρχαιότητας και τόποι λατρείας του θεού. Η προετοιμασία ήταν ιδιαίτερη και συγκεκριμένη. Ο ασθενής μετατρεπόταν σε ικέτη-προσκυνητή και η αναζήτηση της θεραπείας ξεκινούσε πριν ακόμη φτάσει στο Άβατο και κατακλιθεί επιζητώντας το θεραπευτικό ενύπνιο-όνειρο. Φτάνοντας στο Ασκληπιείο, οι ασθενείς ακολουθούσαν ειδικούς κανόνες δίαιτας, υγιεινής, εξαγνισμού και θυσιών. Η χρήση του τρεχούμενου νερού ήταν βασική για τον ψυχικό καθαρμό, ενώ οι ασθενείς έπιναν ακόμα και τσάι από διάφορα βότανα και άλλα θεραπευτικά μείγματα, που θεωρείται ότι είχαν θεραπευτική και κατευναστική ιδιότητα. Κάποιες φορές, μάλιστα, ο άρρωστος γινόταν καλά από όλη αυτή τη διαδικασία, χωρίς να χρειαστεί καν να συνεχίσει. Οι ουσίες που καταναλώνονταν ήταν γνωστές μόνο στους ιερείς και ίσως να περιείχαν ψυχοτρόπες ουσίες.

Ακολουθούσε εξέταση των σπλάχνων των ζώων από τις θυσίες και οι ιερείς έδιναν την άδεια για να συνεχιστεί η διαδικασία. Οι ίδιοι όφειλαν να δημιουργήσουν αυθυποβολή και θρησκευτική έξαρση, για να παρουσιαστεί ο θεός, ενώ η κατάνυξη τονιζόταν με ύμνους. Στην εγκοιμητήρια στοά-άβατο, ο πιστός -ξαπλωμένος πάνω στο δέρμα ζώου- περίμενε να δει στο όνειρό του τον Θεό, για να τον οδηγήσει στη θεραπεία. Ο Ασκληπιός εμφανιζόταν στα όνειρα σαν γενειοφόρος άντρας, γαλήνιος, ευγενικός και χαρούμενος, που κρατούσε μια βακτηρία (μπαστούνι), μιλούσε με αρμονική φωνή και ενέπνεε εμπιστοσύνη, ωθώντας τον ασθενή σε ένα άνοιγμα ψυχής, που απελευθέρωνε το ενεργειακό δυναμικό του και συνέβαλλε τα μέγιστα στην επιτυχία της θεραπείας.

Άλλοτε πάλι, εμφανίζονταν σαν αντρικό χέρι που άγγιζε το πάσχον μέρος. Συχνά ήταν τα θεραπευτικά όνειρα με φίδια, ενώ καλοί οιωνοί θεραπείας ήταν η εμφάνιση ενός σκύλου –που θεωρούνταν σύντροφος του Ασκληπιού– ή ενός πετεινού. Ένα κύπελλο γεμάτο φάρμακο συμπεριλαμβανόταν, επίσης, στα σύμβολα του μεγάλου θεραπευτή. Η ράβδος με το φίδι καθιερώθηκε ως έμβλημα των γιατρών. Το φίδι συμβολίζει τη μακροβιότητα και την περιοδική ανανέωση, η δε ράβδος την υποστήριξη και την ανακούφιση των πασχόντων του Ασκληπιού. Ο θεός μπορούσε είτε να θεραπεύσει άμεσα τους ικέτες του είτε να τους δώσει συνταγές και υποδείξεις για την ανάρρωσή τους. Αφού οι ασθενείς είχαν λάβει την επιθυμητή αποκάλυψη, συνήθιζαν να αφιερώνουν ανατομικά αναθήματα, τα οποία αναπαριστούσαν τα προσβεβλημένα μέρη του σώματός τους και αποτελούσαν τις υλικές βεβαιώσεις της σωτηρίας τους από τον θεό.

Η θεραπεία του Ασκληπιού είχε τα χαρακτηριστικά μιας μυστηριακής τελετουργίας, μιας θρησκευτικής εμπειρίας, πέρα από κάθε ανθρώπινη κατανόηση. Ωστόσο, κάποιες επιγραφές τον παρουσιάζουν να εφαρμόζει γιατρικά στα προσβεβλημένα μέλη του σώματος των ασθενών και να πραγματοποιεί συγκεκριμένες χειρουργικές διαδικασίες. Εμφανίζεται, μεταξύ αυτών, να χύνει φάρμακα στα μάτια των ικετών του, να χειρουργεί ασθενείς κόβοντας την κοιλιά ή το στήθος τους, να απομακρύνει ή να επανενώνει τα μέρη του σώματός τους, να αφαιρεί αντικείμενα από το σώμα τους και να αποστραγγίζει τα σωματικά τους υγρά. Το γεγονός αυτό φανερώνει ότι ο Ασκληπιός μοιραζόταν τις ίδιες τεχνικές με τους θνητούς γιατρούς, αν και περιστασιακά εφάρμοζε αυτές τις μεθόδους με ασυνήθιστους τρόπους. Παρόλο που επικρατούσε η άποψη ότι ενεργούσε ως τελεστής θαυμάτων, υπήρξε πρωτοπόρος. Ο ίδιος τόνισε το αδιάσπαστο σχήμα σώμα-ψυχή και αγωνίστηκε πρωτίστως για τη θεραπεία της ψυχής, προτείνοντας στους ασθενείς του πνευματική άσκηση. Πίστευε ακράδαντα ότι μια «άρρωστη ψυχή» μπορεί να ταλαιπωρήσει περισσότερο από ένα άρρωστο σώμα.

Η θέση του υπήρξε πάντοτε διφορούμενη μεταξύ θεού και ήρωα, για τον λόγο αυτό του πρόσφεραν άλλοτε θυσίες θεού και άλλοτε εναγίσματα ήρωα. Πολλοί –ανάμεσά τους και ο Όμηρος, ο Ησίοδος και ο Πίνδαρος– υποστηρίζουν ότι ο Ασκληπιός ήταν υπαρκτό πρόσωπο, υπήρξε μεγάλος ήρωας-ιατρός, που δέχτηκε τιμές μετά θάνατον και σταδιακά απέκτησε πλήρη θεϊκή υπόσταση. Ο Ασκληπιός είναι μια διευρυμένη οντότητα με διττή φύση. Κινείται σε έναν κόσμο μεταξύ θεών και ανθρώπων. Όταν ήταν ακόμη ένας θνητός γιατρός, χρησιμοποιούσε θεραπευτικές τεχνικές παρόμοιες με εκείνες που εφαρμόζονταν από τους ομηρικούς θεραπευτές, αλλά οι εξαιρετικές θεραπευτικές του ικανότητες τον οδήγησαν να ξεπεράσει τα όρια. Μετά τη θεοποίησή του, διατήρησε την ιατρική του γνώση και τις μεθόδους του, αλλά οι ικανότητές του ήταν ανώτερες από εκείνες των θνητών συναδέλφων του. Θεός ή άνθρωπος ο Ασκληπιός υπήρξε ένας εξαιρετικός γιατρός που «δάμαζε» τις ασθένειες σαν το φίδι στη ράβδο του χεριού του. Ανατράφηκε για να γίνει ικανός θεραπευτής και θυσιάστηκε πάνω στο καθήκον από τον οργισμένο Δία, όταν έφερε πίσω στη ζωή τον Καπανέα, τον Λυκούργο και τον Ιππόλυτο, αφήνοντας τη θεραπευτική σοφία του παρακαταθήκη ανά τους αιώνες.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Κακριδής Θ. Ιωάννης (1986), Ελληνική Μυθολογία, Οι Θεοί, τόμος 2, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών
• Montanari, Franco (2017), Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας-Από τον 8^ο αιώνα π.Χ. έως τον 6^ο αιώνα μ.Χ.,  2^η έκδοση, Θεσσαλονίκη: University Studio Press
• Cotterell, Arthur (2006), The Εncyclopedia of Μythology, Ohio: Lorenz Books-Anness Publishing Ltd
• Graves, Robert, Τhe greek myths-The Complete and Definitive Edition
• Leeming, David (1937), World Mythology, New York: Oxford University Press
• Anthony S. Mercatante & James R. Dow, Encyclopedia of World Mythology and Legend, Third Edition, New York: Facts On File, Inc.
• Luke Roman and Monica Roman, Encyclopedia of Greek and Roman Mythology, New York: Facts On File, Inc.
• Hansen, William (2003), Handbook of Classical Mythology, Santa Barbara: ABC-CLIO, Inc.
• Dixon-Kennedy, Mike, Encyclopedia of Greco-Roman Mythology, Santa Barbara: ABC-CLIO, Inc.