Του Γεράσιμου Αυγερινού,
Για ένα διάστημα πολλών εβδομάδων, ολόκληρη η ανθρωπότητα παρακολουθούσε με κομμένη την ανάσα την πολιορκία του εργοστασίου Azovstal στη Μαριούπολη, όπου οι άμαχοι που έχασαν τη ζωή τους ενδέχεται να υπερβαίνουν τους 22.000. Το Azovstal, παρά την παράδοσή του, μετά από εντολή του Κιέβου, έχει χαραχθεί στο συλλογικό ασυνείδητο των Ουκρανών ως μια από τις πιο ηρωικές στιγμές της ουκρανικής αντίστασης, δίπλα στην τραγωδία των ομαδικών τάφων της πολύπαθης Μαριούπολης.
Ωστόσο, σήμερα νέο διπλωματικό θρίλερ έχει ανακύψει, μεταξύ άλλων, αναφορικά με την τύχη των αιχμαλώτων στρατιωτών μέσα από το εργοστάσιο. Το Κίεβο ελπίζει να ανταλλάξει με Ρώσους αιχμαλώτους τους 2.500 στρατιώτες, οι οποίοι στην πλειοψηφία τους έχουν μεταφερθεί σε φυλακές των, υπό ρωσικό έλεγχο, εδαφών της Ανατολικής Ουκρανίας. Την ίδια στιγμή, η Μόσχα δεν επιβεβαιώνει αν έχει πρόθεση να προβεί σε μια τέτοια ανταλλαγή, ενώ Ρώσοι νομοθέτες έχουν μιλήσει για ενδεχόμενη εκτέλεση (!) των 2.500 αιχμαλώτων πολέμου, οι οποίοι προστατεύονται από τις Συνθήκες της Γενεύης, χωρίς, βέβαια, να αποκλείεται η εν λόγω δήλωση να είναι μια ψυχολογική απειλή για να εντείνει την πίεση στην άλλη πλευρά. Ταυτόχρονα, σκληρές μάχες συνεχίζουν να μαίνονται για τον έλεγχο του Sievierodonetsk (Σιβεροντονιέτσκ), ενώ η Μόσχα προσπαθεί να διοχετεύσει σε χώρες της Αφρικής που ήδη αντιμετωπίζουν επισιτιστική κρίση, 500.000 τόνους ουκρανικών σιτηρών, αξίας 100 εκατομμυρίων δολαρίων.
Ο πόλεμος αυτός έρχεται σαν καταλύτης να αλλάξει τον κόσμο, όπως τον γνωρίσαμε, ενώ, επίσης, οι ισορροπίες ισχύος στην Ευρώπη αλλάζουν άρδην μετά το αίτημα των σκανδιναβικών χωρών για ένταξη στο ΝΑΤΟ. Μεσούντων όλων αυτών των ανοιχτών και φλεγόντων ζητημάτων, των αιχμαλώτων, της επισιτιστικής κρίσης, της ασφάλειας, της ισορροπίας δυνάμεων, του εδαφικού καθεστώτος της ανατολικής Ουκρανίας, ανακύπτει το κρίσιμο ερώτημα πώς μπορεί να τερματιστεί αυτή η φρίκη.
Η κατανόηση αυτού του πολυσύνθετου ερωτήματος, όσον αφορά έναν πόλεμο με ολοκληρωτικά, για τη μια πλευρά, τουλάχιστον, χαρακτηριστικά, δεν είναι εφικτή, αν δεν εξεταστούν πρώτα τα χαρακτηριστικά του διεθνούς συστήματος που οδήγησαν στην αδυναμία επίλυσης της κρίσης. Στο διεθνές δίκαιο ισχύει η απαγόρευση χρήσης βίας για σκοπούς διαφορετικούς από την άσκηση του δικαιώματος στην αυτοάμυνα, εκτός αν έχει δοθεί πρότερη έγκριση του Συμβουλίου Ασφαλείας, το οποίο, στη συγκεκριμένη περίπτωση, δεν έχει συμβεί. Ο κανόνας αυτός έχει έρθει στα όριά του, τόσο στη δεδομένη χρονική στιγμή όσο και με τις μονομερείς ενέργειες στο Ιράκ το 2001, οι οποίες αποδυνάμωσαν τον ρόλο των Ηνωμένων Εθνών στην επίλυση διεθνών διαφορών. Παράλληλα, δεδομένης της δυνατότητας των 5 τακτικών μελών του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ (στα οποία συμπεριλαμβάνεται η Ρωσία) να ασκήσουν ανασταλτικό βέτο, καθίσταται αδύνατη η εφαρμογή των μέτρων υπό το κεφάλαιο 8 του καταστατικού χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, ώστε να αποσοβηθεί η σύρραξη. Συνεπώς, το περιβάλλον που σκιαγραφείται χαρακτηρίζεται από την ανάδυση νέων δυνάμεων και τη συνεπακόλουθη επιθυμία αναδιανομής του παγκόσμιου πλούτου και της κατανομής ισχύος στις διεθνείς σχέσεις, με τις νόρμες και τους κανόνες της διεθνούς κοινότητας να παραβιάζονται ανοιχτά και τις αρχές του διαφωτισμού, αναφορικά με την οργάνωση της πολιτικής ζωής, να τίθενται ανοιχτά σε αμφισβήτηση.
Μέσα σε αυτό το σύνθετο διεθνές περιβάλλον, με τα δικά του παράδοξα, τη δική του ιστορικότητα και τις δικές του προκλήσεις, ο μόνος τρόπος να δοθεί μια λύση στο Ουκρανικό ζήτημα (αν μπορεί πράγματι να δοθεί αυτή η πολυπόθητη λύση) είναι η δημιουργία μιας νέου τύπου συνεννόησης στο διεθνές σύστημα και η επαναχάραξη συναίνεσης. Αυτό έχει αποδειχτεί ιστορικά, άλλωστε, τόσο μέσα από τη σταθερότητα του 19ου αιώνα μέσα από το κονσέρτο των λαών, όσο και μέσω της απώλειας αυτής της συναίνεσης με συνέπεια το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Σε αυτή την κατεύθυνση, κατά τη διεξαγωγή των διαπραγματεύσεων της Κωνσταντινούπολης μεταξύ των αντιπροσωπειών της Ρωσίας και της Ουκρανίας, κατέστη σαφές ότι ο μόνος τρόπος να υπάρξει μακροπρόθεσμη σταθερότητα είναι μέσω ενός μοντέλου ουδετερότητας και εδαφικών εγγυήσεων.
Η Ουκρανία βρίσκεται σε ένα κομβικό σημείο, στα σύνορα δυο κόσμων, και αυτό συνεπάγεται ότι θα χρειαστεί να παραμείνει στρατιωτικά ουδέτερη, οπότε την επαύριον του πολέμου πρόκειται να εγκαταλειφθούν τα σενάρια περί ένταξης της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ. Παράλληλα, θα χρειαστεί οι Δυτικές Δυνάμεις να παρέχουν συγκεκριμένες εγγυήσεις για την ασφάλεια της Ουκρανίας. Ωστόσο, παρόλο που οι κυβερνήσεις της Γαλλίας και της Γερμανίας πιέζουν τον Ρώσο Πρόεδρο για επανεκκίνηση των διαπραγματεύσεων. Εντούτοις, ο Βρετανός Πρωθυπουργός, ο οποίος αντιμετωπίζει μεγάλα προβλήματα με τη διασφάλιση της θέσης του στο εσωτερικό της χώρας, δηλώνει ότι δεν θα διακινδυνεύσει έναν πόλεμο με τη Ρωσία για την Ουκρανία, ανατινάζοντας, έτσι, τις ελπίδες για εξισορρόπηση των διαφορετικών αιτημάτων. Βέβαια, τα δεδομένα περιπλέκονται ακόμα περισσότερο από την επιθυμία των Σκανδιναβικών χωρών να ενταχθούν στο ΝΑΤΟ, ώστε να διασφαλίσουν την εδαφική τους ακεραιότητα σε περίπτωση επέκτασης της ρωσικής επιθετικότητας με παράλληλη εφαρμογή του μεταπολεμικού Νορβηγικού μοντέλου εξωτερικής πολιτικής, ενώ η Ρωσία αρνείται να προσέλθει στις διαπραγματεύσεις, αν δεν αρθούν οι δυτικές κυρώσεις.
Ακόμη και όταν η Ρωσία επιλέξει να υποκύψει στην πίεση των δυτικών κυβερνήσεων, δεν είναι καθόλου δεδομένο ότι θα υπάρξουν οι κατάλληλες υποχωρήσεις και το ευνοϊκό πλαίσιο για την επίτευξη εκεχειρίας. Αρχικά, η προσπάθεια διπλωματικής επίλυσης του ζητήματος δεν μπορεί να αποβεί καρποφόρα, αν πραγματοποιείται ταυτόχρονα με τη διεξαγωγή των πολεμικών επιχειρήσεων στο ουκρανικό έδαφος, όπως συνέβη τον Μάρτιο για πρώτη φορά στα χρονικά των πολυμερών διασκέψεων. Επιπλέον, ακανθώδες παραμένει το ζήτημα του εδαφικού καθεστώτος της Ανατολικής Ουκρανίας και της Κριμαίας. Πολλοί αναλυτές επισημαίνουν τον κίνδυνο επέκτασης του πολέμου στα Βαλκάνια και τη Μολδαβία, ώστε η Ρωσία να επανακτήσει στον μέγιστο δυνατό βαθμό τη σφαίρα επιρροής της πρώην ΕΣΣΔ. Ωστόσο, μπορεί να είναι απλά η ψυχολογική απειλή, ώστε να θεωρηθεί «ορθολογικός» ο διαμελισμός της Ανατολικής Ουκρανίας σε σχέση με έναν γενικευμένο πόλεμο (τον οποίον όλοι απεύχονται και θα απέβαινε αυτοκαταστροφικός για όλους).
Εξετάζοντας τη γεωγραφία της Ρωσίας, είναι εύλογο να διατυπωθεί η υπόθεση ότι η Ρωσία επιθυμεί να ανακτήσει πρόσβαση σε λιμάνι με θερμά ύδατα στη Μαύρη θάλασσα και να διευρύνει την επιρροή της στις εμπορικές οδούς της περιοχής. Μάλιστα, σε αυτή την κατεύθυνση, πολλοί αναλυτές εικάζουν ότι η Ρωσία έρχεται σε συνεννόηση με την Τουρκία για τη διέλευση των ρωσικών πλοίων, που διακινούν κλεμμένο ουκρανικό σιτάρι μέσω των στενών του Βοσπόρου. Η Ρωσία, λοιπόν, έχει φτάσει λόγω των κυρώσεων σε ένα σημείο, όπου η ενέργεια αυτή (σε συνδυασμό με την στήριξη της Κίνας) είναι απαραίτητη συνθήκη για να χρηματοδοτήσει τις ενέργειές της, ενώ το κόστος που υπέστη είναι πολύ μεγαλύτερο από αυτό που προσδοκούσε. Μολαταύτα, παρά τη δυσαρέσκεια στο εσωτερικό της χώρας, δεν επικρατούν (ακόμα) οι συνθήκες, ώστε να αναπτυχθεί μια ισχυρή μαζική αντίσταση απέναντι στο καθεστώς.
Εν τέλει, κανείς δεν μπορεί να ξέρει πώς μπορεί να δοθεί ένα τέλος σε αυτόν τον παράλογο πόλεμο και αν μέσω της προσδοκώμενης λύσης θα δημιουργηθούν τα αντανακλαστικά, ώστε να αποφευχθούν μελλοντικές κρίσεις, όπως λόγου χάριν στην Ταϊβάν. Το πιθανότερο σενάριο φαίνεται να είναι, σε μια ευνοϊκή για τον ίδιο στιγμή, ο Putin να δεχθεί να καθίσει στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων, για να αποσπάσει, όσο το δυνατό, περισσότερα με όρους αποφυγής ενός γενικευμένου πολέμου (αν και η αποφυγή αυτής της συνθήκης πρόκειται να είναι η μεγαλύτερη πρόκληση της επόμενης μέρας). Από την άλλη, σίγουρα η Ουκρανία πρέπει να συμμορφωθεί με τις διεθνείς πιέσεις για μεταρρυθμίσεις στους πολιτικούς θεσμούς και τα ανθρώπινα δικαιώματα, καθιστώντας σαφές ότι θα παραμείνει μια φιλελεύθερη δημοκρατία, ακόμα και αν αυτό ενοχλήσει τον γείτονά της. Άλλωστε, ο Putin ξέρει ότι λόγω της μαζικής αντίστασης (που έχει αναγνωσθεί και ως ολοκλήρωση της οικοδόμησης του Ουκρανικού έθνους) δεν θα μπορέσει να σταθεροποιήσει μια δορυφορική κυβέρνηση και πόσο μάλλον ένα κατοχικό καθεστώς. Κανείς, όμως, δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι μπορεί να προβλέψει πάντα την έκβαση των ρευστών πραγμάτων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Tim Marshall, Αιχμάλωτοι της Γεωγραφίας, Εκδόσεις Διόπτρα, Αθήνα, 2019
- Steve Smith, John Baylis, Patricia Owens, Η Παγκοσμιοποίηση της διεθνούς πολιτικής, Εκδόσεις Επίκεντρο 2013
- NYT: Το μεγάλο δίλημμα με το κλεμμένο ουκρανικό σιτάρι, Καθημερινή, Διαθέσιμο εδώ
- Ukraine war: Putin urged to hold ‘direct, serious negotiations’ with Zelensky, BBC, Διαθέσιμο εδώ
- Ukraine’s Best Chance for Peace, Foreign Affairs, Διαθέσιμο εδώ
- Putin’s Hard Choices, Foreign Affairs, Διαθέσιμο εδώ
- Russia, Ukraine peace talks stall amid mutual recriminations, Reuters, Διαθέσιμο εδώ
