Της Μαριάννας Καπατσολίδου,
Τι εννοούμε με τον όρο brain drain; Το φαινόμενο αυτό αναφέρεται στη μετανάστευση ανθρώπων με υψηλή μόρφωση, κατάρτιση και ευφυΐα, σε χώρες του εξωτερικού. Είναι ως επί το πλείστον νέα άτομα 25 ετών ή περισσότερο, τα οποία είναι κάτοχοι ακαδημαϊκού ή επαγγελματικού πτυχίου που αποφάσισαν να μεταναστεύσουν σε κάποια διαφορετική χώρα από την οποία έχουν γεννηθεί, προέρχονται και έχουν εκπαιδευτεί.
Αναμφισβήτητα, η Ελλάδα αποτελεί χώρα δημιουργίας υψηλού επιστημονικού δυναμικού. Αυτό που, όμως, κρίνεται ανεπαρκές, τελικά, είναι η ενίσχυση αυτού του δυναμικού και η διαμόρφωση κατάλληλων θέσεων εργασίας για την απασχόληση και εξέλιξή του. Η διαρροή επιστημονικού προσωπικού χαρακτηρίζεται ως ένα τραγικό γεγονός, καθώς για την εκπαίδευση αυτού του ανθρωπίνου δυναμικού έχουν επενδυθεί σημαντικά ποσά, των οποίων τα αποτελέσματα καρπώνεται κάποια άλλη χώρα, που δεν συνέβαλε στη χρηματοδότηση των σπουδών τους. Όλοι αυτοί οι επιστήμονες εκπαιδεύτηκαν στην Ελλάδα και μετακινούνται, για να στελεχώσουν θέσεις με υψηλότερες ή ασφαλέστερες απολαβές σε τρίτες χώρες.
Ποιες είναι οι αιτίες αυτού του φαινομένου; Τα άτομα που παίρνουν την απόφαση να φύγουν από τη χώρα, για να βρουν θέσεις εργασίας που τους αντιπροσωπεύουν, καθώς αυτές αφορούν τον τομέα στον οποίο έχουν εκπαιδευτεί. Οι ίδιοι στηρίζονται σε αναλύσεις κόστους – οφέλους, με απώτερο στόχο να μεγιστοποιηθούν τα κέρδη τους από αυτή την απόφαση. Στόχος τους είναι να συγκεντρώσουν ανθρώπινο κεφάλαιο, σε τέτοιο βαθμό, όπου το οριακό όφελος που θα αποκομίσουν να είναι μεγαλύτερο από το οριακό κόστος. Μια συνθήκη που δεν μπορεί να προσφέρει η Ελλάδα. Γενικά, οι οικονομικές δυσκολίες μετά τη σύσταση του ελληνικού κράτους υπήρξαν αρκετές, με τη χώρα να βρίσκεται πολλές φορές στα πρόθυρα χρεοκοπίας και οικονομικής κατάρρευσης. Μάλιστα, η Ελλάδα έφτασε στο σημείο να κηρύξει πτώχευση τέσσερις φορές μέσα σε έναν αιώνα.
Οι ιστορίες του χρέους ξεκινούν το 1827, με τα διαβόητα δάνεια ανεξαρτησίας. Στη συνέχεια, η έλευση της Βασιλείας του Όθωνα επέφερε επιπρόσθετα υπέρογκα δάνεια, τα οποία οδήγησαν στη δεύτερη στάση πληρωμών και δημιούργησαν την ανάγκη για αυστηρό διεθνή οικονομικό έλεγχο. Έπειτα, σε μια προσπάθεια εκσυγχρονισμού του ελληνικού κράτους, ο Χαρίλαος Τρικούπης δανείστηκε, επίσης, μεγάλα ποσά, που είχαν ως αποτέλεσμα το 1893 την τρίτη πτώχευση της χώρας. Ακολουθεί η μεγάλη διεθνής οικονομική κρίση που ξεκίνησε με το «Κραχ του 1929» στις ΗΠΑ, η οποία επηρέασε και την Ελλάδα. Συγκεκριμένα, η μείωση των εξαγωγών, αλλά κυρίως η μείωση των εμβασμάτων από τους πρώτους οικονομικούς μετανάστες στις ΗΠΑ, έφεραν την τέταρτη πτώχευση το 1932, υπό την πρωθυπουργία του Ελευθέριου Βενιζέλου. Εν τέλει, φτάνουμε στο 2008-2009 με την οικονομική κρίση και τη μαζική μετανάστευση ανθρώπων σε τρίτες χώρες. Η Ελλάδα, δυστυχώς, αδυνατεί να προσφέρει στο επιστημονικό δυναμικό της τις απολαβές που αξίζει.
Στις μη οικονομικές αιτίες που σχετίζονται με το brain drain μπορούν να συμπεριληφθούν η ακαμψία των εργασιακών συστημάτων, η αδράνεια που υπάρχει στους θεσμούς, η χαμηλή έως και ανύπαρκτη χρηματοδότηση της έρευνας, η έλλειψη επαγγελματικής κινητικότητας και εξέλιξης, αλλά και η αδυναμία αναγνώρισης των δεξιοτήτων ορισμένων επιστημόνων. Αξιοσημείωτο, αναφορικά με την κινητικότητα των ερευνητών, είναι ότι ένα από τα βασικά κίνητρα, για να λάβουν την απόφαση μετανάστευσης, αποτελεί η έλλειψη πόρων χρηματοδότησης της έρευνας, αλλά και η γραφειοκρατία. Γενικά, τα άτομα αυτά προτιμούν χώρες, όπου υπάρχουν υψηλά κονδύλια χρηματοδότησης της έρευνας, καθώς και σημαντικές ευκαιρίες απασχόλησης.
Η αρχική άποψη για την ερμηνεία της διαρροής ανθρώπινου δυναμικού στο εξωτερικό, την απέδιδε στη θεαματική αύξηση της ανεργίας, καθώς και στην έντονη ύφεση που κυριάρχησε μετά το 2009. Ωστόσο, σύμφωνα με έρευνα που πραγματοποίησε η ICAP Group το 2016, σε δείγμα 853 επιστημόνων από 49 χώρες του κόσμου, το 40% των ερωτηθέντων ανέφερε ως κύριο λόγο για τη μετανάστευσή του την έλλειψη αξιοκρατίας, καθώς και τη διαρκή διαφθορά που υπάρχει σε πολλούς τομείς. Το 37% των ερωτηθέντων, σύμφωνα με την ίδια έρευνα, κατονομάζει ως αιτία την οικονομική κρίση, ενώ το 34% αναφέρει ότι οι προοπτικές εξέλιξης που υπάρχουν στο εξωτερικό, εν αντιθέσει με την Ελλάδα, το ώθησαν στην μετανάστευση. Τέλος, σχεδόν ένας στους τέσσερις, αναφέρει ότι έφυγε από τη χώρα, επειδή δεν μπορούσε να βρει κάποια θέση εργασίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην αντίστοιχη έρευνα που έγινε, παρόλο που οι ερωτηθέντες ανανεώθηκαν κατά 60%, η κύρια αιτία αυτών των ανθρώπων ήταν και πάλι η αναξιοκρατία.
Ποια είναι, όμως, τα «αφιλόξενα» για την Ελλάδα επαγγέλματα που οδηγούνται στη μετανάστευση; Οι πρώτοι απόφοιτοι ελληνικών πανεπιστημίων που κατέφυγαν στο εξωτερικό σε μεγάλο βαθμό προέρχονταν από τις πολυτεχνικές σχολές. Ακολούθησαν κύματα διαρροής αυτών των επαγγελμάτων προς μεγάλες πόλεις της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής. Την πενταετία 1960–1965, περίπου το 35% των πτυχιούχων μηχανικών και το 25% των αποφοίτων ιατρικής εγκαταστάθηκαν μόνιμα στο εξωτερικό. Μεταξύ 1970–2000 παρατηρήθηκε υποχώρηση του φαινομένου, ενδεχομένως λόγω των πολιτικών αλλαγών στη χώρα, κυρίως την περίοδο της μεταπολίτευσης. Στα έτη 1998–2007, περίπου 550.000 Έλληνες επιστήμονες υψηλής εξειδίκευσης κατέφυγαν στο εξωτερικό, λόγω αδυναμίας απορρόφησής τους από την εγχώρια αγορά εργασίας. Από το 2008, λόγω των παγκοσμίων οικονομικών εξελίξεων, η χώρα μας εισήλθε σε περίοδο οικονομικής ύφεσης, με αποτέλεσμα τη φυγή πολλών ειδικευόμενων.
Είναι γεγονός πως πρέπει να δοθούν λύσεις άμεσα. Κεντρικός στόχος είναι η αποτελεσματική διαχείριση του ανθρωπίνου κεφαλαίου και των ροών εργαζομένων υψηλών δεξιοτήτων, ώστε αυτοί να λειτουργούν προς όφελος της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας. Αρχικά, πρέπει να επιτευχθεί η βελτίωση των παραγωγικών δυνατοτήτων της ελληνικής οικονομίας, με αφετηρία την παραγωγική μεγέθυνση των επιχειρήσεων στην Ελλάδα, ώστε να αυξηθεί η παραγωγικότητά τους. Ο εταιρικός κατακερματισμός και ο υπερμεγέθης αριθμός πολύ μικρών επιχειρήσεων αποτελεί σημαντικό τροχοπέδη. Σύμφωνα με μελέτη του ΣΕΒ (Σύνδεσμος Επιχειρήσεων και Βιομηχανιών), η δημιουργία 8000 περισσοτέρων μεσαίων και μικρών επιχειρήσεων (μέσω μιας διαδικασίας ανακατανομής) θα προσθέσει 7,7 δις. ευρώ στο ΑΕΠ και 100.000 δουλειές, έως το 2025. Επιπλέον στόχο πρέπει να αποτελεί η επιτάχυνση του ψηφιακού μετασχηματισμού της εγχώριας οικονομίας, ώστε να αξιοποιηθούν οι ευκαιρίες που δημιουργεί η 4η βιομηχανική επανάσταση.
Όπως φαίνεται από το δείκτη DΕSI, ο οποίος μετρά το επίπεδο ψηφιακής ωριμότητας των 28 κρατών μελών της Ε.Ε, η Ελλάδα κατέλαβε το 2019 την 26η θέση (πάνω από τη Ρουμανία και τη Βουλγαρία). Ο ΣΕΒ έχει μια ολοκληρωμένη πρόταση για τη μετάβαση στην 4η βιομηχανική επανάσταση, η οποία θα μπορούσε να επιφέρει σημαντική αύξηση στο ΑΕΠ. Επίσης, η ενίσχυση της αξιοκρατίας και της διαφάνειας θα μπορούσε να συνδράμει αποφασιστικά. Σημειώνεται πως η Ελλάδα κατετάγη το 2019 στην 60η θέση σε σύνολο 180 κρατών στον Δείκτη Αντίληψης της Διαφθοράς της Διεθνούς Διαφάνειας.
Βασικό στόχο αποτελεί και η βελτίωση των εκροών τυπικού και μη τυπικού συστήματος εκπαίδευσης, ώστε να μειωθεί το φαινόμενο της αντιστοιχίας δεξιοτήτων, που οδηγεί χιλιάδες μορφωμένους ανθρώπους, είτε στην ετεροαπασχόληση σε αντικείμενα άσχετα με το δικό τους είτε στην ανεργία. Ουσιαστικά είναι αναγκαίο να υπάρξει καλύτερη διασύνδεση των συστημάτων εκπαίδευσης και κατάρτισης με τις ανάγκες της αγοράς εργασίας και του παραγωγικού μετασχηματισμού. Ο γνωστός επαγγελματικός προσανατολισμός. Τέλος, θα πρέπει να ενισχυθεί η δημόσια χρηματοδότηση για έρευνα και ανάπτυξη, καθώς και να εφαρμοστούν αξιόπιστα και διαφανή συστήματα αξιολόγησης των εργαζομένων. Με αυτόν τον τρόπο, δημιουργείται ένα ελκυστικό εργασιακό περιβάλλον, όπου στοχεύει τόσο στη διακράτηση όσο και στην προσέλκυση ανθρώπων με υψηλές δεξιότητες.
Το κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό κλίμα της χώρας, κατάφερε να διαμορφώσει πλαίσια, ώστε το υψηλά καταρτισμένο προσωπικό να είναι ίσως η πιο πληγείσα ομάδα. Η χώρα μας πρέπει να επενδύσει σε στοχευμένες πολιτικές για την όσο το δυνατόν πιο άμεση αναστροφή του brain drain!
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Πώς θα πάμε από το brain drain στο brain gain, sev.org.gr, διαθέσιμο εδώ
- To φαινόμενο «Brain – Drain» στην Ελλάδα, okeanis.lib2.uniwa.gr, διαθέσιμο εδώ
