Του Χρήστου Αργυρόπουλου,
«Τι είναι άντρας, τι είναι γυναίκα και τι τ’ ανάμεσό τους;». Αυτή η απλή παράφραση του ευριπίδειου ρητού συμπυκνώνει το έντονο ενδιαφέρον του αρχαίου κόσμου για την έμφυλη ταυτότητα του ατόμου και το σύνθετο πλέγμα σεξουαλικότητας, βιολογίας και (αντί)κοινωνικής συμπεριφοράς που τη συνοδεύει. Στη μυθολογία απαντώνται αρκετοί χαρακτήρες με αμφί-φυλα βιολογικά χαρακτηριστικά –ο λεγόμενος «Ερμαφρόδιτος», για παράδειγμα–, τα οποία δεν προσφέρουν μια ασφαλή κατάταξη στη στερεοτυπική εικόνα της «Γυναίκας» ή του «Άντρα».
Προτού προχωρήσουμε, πρέπει να γίνει αντιληπτή μια θεμελιώδης διάκριση: αυτή του βιολογικού από το κοινωνικό φύλο. Οι σύγχρονες επιστήμες διαχωρίζουν τη βιολογία, τα θεμελιώδη σωματικά χαρακτηριστικά του ατόμου, από την αντρική ή γυναικεία ταυτότητα. Η τελευταία, ουσιαστικά, δεν προσδιορίζεται από τη χρωμοσωματική δομή του ανθρώπου, αλλά από ένα σύνολο κανόνων και συμπεριφορών, που «αρμόζουν» σε αυτό που εμείς έχουμε ονομάσει «Άντρες» και «Γυναίκες».
Έτσι, είναι δυνατόν π.χ. να γεννηθεί κανείς με θηλυκά βιολογικά χαρακτηριστικά –με χρωμοσωματικό ζεύγος x-x– χωρίς, όμως, αυτά να ορίζουν απαραίτητα τη «Γυναίκα». Ο ρόλος αυτής στον κόσμο αφορμάται μεν από το σώμα της, αλλά η ταυτότητά της επηρεάζεται από τα «όσα θα έπρεπε να κάνει μια γυναίκα». Κι αυτό, με τη σειρά του, προσδιορίζεται διαφορετικά ανά τις εποχές. Ενδιαφέρον, λοιπόν, παρουσιάζει το πως αυτή η θεωρία εφαρμόζεται (ή μη) σε μια αρχαία αφήγηση παρενδυσίας και βιολογικής μεταμόρφωσης.
Το όνομα «Ίφις» μπορεί να αναγνωστεί με δύο τρόπους: είτε ως ανδρικό (ο Ίφις) είτε ως γυναικείο (η Ίφις). Η αμφισημία αυτή δίνει τον τόνο στην ιστορία που θα ακολουθήσει. Υποτίθεται πως στην αρχαιότητα ένα ζευγάρι ελευθέρων φτωχών από την Κρήτη, ο Λίγδος και η Τελέθουσα, περίμεναν παιδί. Η ανατροφή ενός κοριτσιού ήταν κοστοβόρα υπόθεση, καθώς απαιτούσε τη συγκέντρωση προίκας. Έτσι, ο σύζυγος, κρίνοντας το οικονομικό βάρος αβάσταχτο, διέταξε την Τελέθουσα να κρατήσει το παιδί, μόνο αν γεννηθεί αρσενικό. Σε αντίθετη περίπτωση, θα έπρεπε να το σκοτώσει.
Λίγο πριν τη γέννα, η Τελέθουσα είδε στον ύπνο της τη θεά Ίσιδα, η οποία την πρόσταξε να αναθρέψει το παιδί, όποιο και αν ήταν το φύλο του. Όταν, τελικά, εκείνο γεννήθηκε θηλυκό, η μητέρα του, για να το σώσει από τον θάνατο, το έντυσε σαν αγόρι και το παρουσίασε ως αγόρι στον πατέρα του. Αναμενόμενα, η ανακούφισή του ήταν μεγάλη. Έτσι, αυτό το παρενδυτικό τέχνασμα συνεχίστηκε για χρόνια. Τα ανδρόγυνα βιολογικά χαρακτηριστικά του παιδιού ενθάρρυναν αυτή την απάτη. Όμως, παρόλο που η Ίφις συνδέθηκε –ακούσια– με το αντρικό κοινωνικό φύλο, βαθιά μέσα της γνώριζε πως παρέμενε όχι μόνο βιολογικά, αλλά και ψυχολογικά θηλυκή.
Όταν η Ίφις –κατά κόσμον ουσιαστικά ο Ίφης– έφτασε σε ηλικία δεκατριών ετών, αρραβωνιάστηκε μια όμορφη κρητική νέα, την Ιάνθη. Την ερωτεύτηκε μάλιστα, γεγονός που θα ήταν ευχάριστο, αν δεν ένιωθε μια βαριά ενοχή για τη θηλυκή της ταυτότητα. Είχε απόλυτη συνείδηση πως ο αντρικός της ρόλος ήταν ακριβώς αυτό, ένας ρόλος, και πως στην πραγματικότητα η ίδια ταυτιζόταν περισσότερο με την ιδέα του θηλυκού και της «Γυναίκας». Το γιατί ήταν τόσο δύσκολο να συνυπάρξει ο έρωτας για μια κοπέλα με τη θηλυκή ταυτότητα αναδεικνύει τις απόψεις των Αρχαίων γύρω από τις γυναικείες ομοφυλοφιλικές σχέσεις.
Όσο πλησίαζε η ώρα του γάμου, η αγωνία κορυφωνόταν. Η ολοκλήρωση των γαμήλιων καθηκόντων, το σεξ, θα αποκάλυπτε μια και καλή την απάτη, εκθέτοντας τόσο την Τελέθουσα όσο και την Ίφιδα. Όταν εκείνες προσευχήθηκαν στη θεά Ίσιδα για μια λύση, η επιθυμία τους πραγματοποιήθηκε. Η Ίσις μεταμόρφωσε την Ίφιδα βιολογικά σε άντρα. Έτσι, για την υπόλοιπη ζωή του, ο Ίφις έζησε αναλαμβάνοντας όχι μόνο τον κοινωνικό, αλλά και τον βιολογικό ρόλο του άνδρα, εκδηλώνοντας πια ορθά ερωτικό ενδιαφέρον για την Ιάνθη και αποκτώντας μαζί της παιδιά.
Για τον Αρχαίο αυτή η ιστορία, η οποία παρατίθεται στο 9ο βιβλίο των Μεταμορφώσεων του Οβιδίου, είχε καλό τέλος. Η Ίφις γίνεται ο Ίφις και έτσι σώζεται η ζωή του και η ζωή της μητέρας του και, στο τέλος, κερδίζει το κορίτσι των ονείρων του.
Για εμάς είναι ένα πολύτιμο δείγμα απόψεων γύρω από το φύλο και την αφύπνιση της σεξουαλικότητας. Υπονοείται πως η Ιάνθη είναι το πρώτο σκίρτημα της/του Ίφιδος κι αυτό έρχεται στην εφηβεία. Πιο σημαντικά, ο/η Ίφις αποτελεί έμπρακτη απόδειξη πως, εν μέρει, στον νου των Αρχαίων το κοινωνικό φύλο είναι, πράγματι, μια κατασκευή. Ο χαρακτήρας ζει ως αγόρι –ακολουθεί όλους τους προδιαγεγραμμένους κανόνες της ζωής ενός αγοριού– και πείθει τους πάντες πως είναι αγόρι. Το τι υπάρχει κάτω από τα ρούχα δεν έχει καμιά σημασία. Για εμάς σίγουρα δεν θα έπρεπε να έχει.
Για τους Αρχαίους, όμως; Η κατάληξη της ιστορίας αποδεικνύει ότι ακριβώς αυτό έχει σημασία, και μάλιστα πολύ μεγάλη. Απώτατος στόχος μιας αρχαίας κοινωνίας είναι η αναπαραγωγή στο πλαίσιο του γάμου και σύμφωνα με την αφήγηση, ο έρωτας για μια γυναίκα είναι αποδεκτός μόνο στο πλαίσιο που ενισχύει τον γαμήλιο θεσμό. Σε έναν κόσμο με υψηλά ποσοστά θνησιμότητας, ύψιστης σημασίας είναι η τεκνογονία. Εφόσον –σύμφωνα με τη νοοτροπία της αρχαιότητας– δύο άτομα του ίδιου βιολογικού φύλου δεν μπορούν να αποκτήσουν παιδιά, τότε η σχέση τους είναι κενή νοήματος. Αυτό υποδηλώνει η ενοχή της Ίφιδος. Σε αυτό το «πρόβλημα» δίνει λύση και η θεά Ίσις.
Ενδιαφέρον, τέλος, παρουσιάζει το γεγονός πως ο/η Ίφις δεν επιθυμεί να αποκτήσει τα βιολογικά χαρακτηριστικά του αρσενικού. Δεν πρόκειται, λοιπόν, για μια περίπτωση «δυσφορίας φύλου», όπου κάποτε επιτέλους το σώμα ακολουθεί την εξωτερικευμένη διάθεση για ανδρική ταυτότητα. Η κυριολεκτική μεταμόρφωση του χαρακτήρα αγγίζει μόνο τη φυσιολογία: ο Ίφις αποκτά αρσενικά γεννητικά όργανα. Δεν υπάρχει τίποτα που να δείχνει πως σε ψυχολογικό επίπεδο σταμάτησε να αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως θηλυκό. Παραδόξως, ο/η Ίφις δεν εκδηλώνει και καμιά δυσφορία για την αλλαγή αυτή. Ίσως, εν τέλει, να νιώθει άνετα και με τους δύο ρόλους. Ίσως να γινόταν αντιληπτός ως λογοτεχνικό πρόσωπο, το οποίο αν και με ανδρικό κοινωνικό φύλο, με αρσενικά βιολογικά χαρακτηριστικά, πάντα διατηρούσε έναν πυρήνα θηλυκότητας. Ο μυθικός κόσμος λειτουργεί εδώ ως ένας χώρος έμφυλης ρευστότητας, με χαρακτήρες όπως ο/η Ίφις, να ακροβατούν κάπου ανάμεσα στη φυσική προδιάθεση, τη σύμβαση και το θαύμα.
Η αφήγηση αυτή είναι τόσο αμφίσημη όσο και το όνομα του πρωταγωνιστή της. Είναι εκπληκτικά νεωτερική και, ταυτόχρονα, απολύτως αρχαϊκή. Εγγράφει τα μοτίβα του κοινωνικού φύλου, της αλλαγής της βιολογικής έμφυλης ταυτότητας και της παρενδυσίας στο πατριαρχικό σύστημα και κυρίως στον θεσμό του γάμου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Raval, S. (2002), Cross-Dressing and “Gender Trouble” in the Ovidian Corpus, researchgate.net. Διαθέσιμο εδώ
- Walker, J. (2006), “Before the Name: Ovid’s Deformulated Lesbianism”, Comparative Literature, vol. 58, North Carolina: Duke University Press
- Wheeler, S. M. (1997), “Changing Names: The Miracle of Iphis in Ovid “Metamorphoses” 9”, Phoenix, vol. 51, Classical Association of Canada
