Της Μαρίας Κελεπούρη,
Παιδί της άνοιξης ο Ανδρέας Λασκαράτος, καθώς ήρθε στον κόσμο την Πρωτομαγιά του 1811, ανήκε σε οικογένεια Κεφαλλήνιων ευγενών, πράγμα που επιβεβαιώνεται και από την καταγραφή του ονόματός του στο “Libro d’ oro” της Βενετοκρατίας. Η ευγενής καταγωγή του του επέτρεψε την είσοδο στο Λύκειο του Γκίλφορντ, ενώ αργότερα, χάρη στη μαθητεία του στην Ιόνιο Ακαδημία, γνώρισε τον Κάλβο.
Αν και ο ποιητής συνδέθηκε με τον Σολωμό, δεν εντάσσεται στον λογοτεχνικό του κύκλο, καθώς τα έργα του απηχούν περισσότερο το ηθικολογικό ύφος του δασκάλου του, Ανδρέα Κάλβου. Από τον πρεσβύτερό του αντλεί την τάση για επαναπροσδιορισμό των ηθών, ακολουθώντας, όμως, τον δρόμο της διακωμώδησης των κοινωνικών συμβάντων, πράγμα που του κόστισε αρκετές φορές την ελευθερία λόγου, καθώς και την αναγνώριση της αισθητικής αξίας των έργων του. Για αυτό και η ποίησή του αμφισβητήθηκε κατά καιρούς, εφόσον οι σατιρικές επιλογές του θεωρήθηκαν μέσο υπονόμευσης των κοινωνικών κανόνων, αλλά και χαρακτηριστικό ασέβειας.
Τα ειρωνικά στοιχεία της γλώσσας του αποτέλεσαν την αφορμή για τη συζήτηση γύρω από τον σκοπό της ποίησής του ή το κατά πόσο ο δημιουργός αυτών των «άσεμνων» στιχουργημάτων μπορεί να θεωρηθεί ποιητής. Ο ίδιος αναφέρει:
«Εγώ δε στάθηκα ποτέ ποιητής… Μια φορά εστάθηκα στιχουργός κι έκαμα στίχους… Μου έλειπεν η δύναμη της ευρέσεως.»
Εξαρτάται, βέβαια, από το τι ορίζει κανείς ως ποιητική τέχνη. Αν ποίηση σημαίνει μορφική πληρότητα, προσέγγιση του τέλειου και αποτέλεσμα της σύμπραξης σκέψεων και συναισθημάτων, τότε ο Λασκαράτος δεν ήταν ποιητής. Αν, όμως, ως μια μορφή τέχνης θεωρείται η αποτύπωση της προσωπικής αλήθειας και το θάρρος έκφρασής της χωρίς τα ρητορικά στολίδια που την καθιστούν ωραιοποιημένη, τότε ναι. Του ανήκει δικαιωματικά ο τίτλος του ποιητή.
Το πεζό του έργο Τα μυστήρια της Κεφαλονιάς υπήρξε η αποκορύφωση της σατιρικής του διάθεσης, καθώς και των συνεπειών της. Έχοντας εκδοθεί το 1856, το βιβλίο τηρεί αυτό που υπόσχεται ο υπότιτλός του: «σκέψεις απάνου στην οικογένεια, στη θρησκεία και στην πολιτική». Πράγματι, πρόκειται για τις καταγεγραμμένες αντιλήψεις του συγγραφέα σχετικά με τα τρία αυτά κεφάλαια της ζωής που προμηνύει εισαγωγικά. Αν και η αρχική του μορφή ήταν ημερολογιακή, στη συνέχεια ο Λασκαράτος θεώρησε πως με τη δημοσίευσή του θα επηρεάσει θετικά το κοινό, απομακρύνοντάς το από την παγίδα της αμάθειας.
Οι προσδοκίες του, από ό,τι φάνηκε, δεν ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα, διότι ο λαός όχι μόνο δεν αντιλήφθηκε αυτό το κείμενο ως πρότυπο ηθών, αλλά το θεώρησε ως προσβολή της δημόσιας αιδούς. Οι αντιδράσεις ήταν τόσο έντονες, με έσχατη την πράξη του αφορισμού από τον Δεσπότη της Κεφαλονιάς Σπυρίδων Κοντομίχαλο. Μετά τον ξεσηκωμό του πλήθους που απειλούσε να τον λιθοβολήσει, συμβιβάστηκε με τη διαταγή της αστυνομίας να εγκαταλείψει το νησί και έτσι κατέληξε στην Αγγλία.
Δεν ήταν οι πολιτικές του πεποιθήσεις που προκάλεσαν τέτοιο αναβρασμό, αλλά οι πρωτοπόρες για την εποχή απόψεις του. Ο Λασκαράτος ήταν κοινωνικά ανατρεπτικός, ένας παρατηρητής των ανθρώπινων συμπεριφορών, που έβγαζε τα πορίσματά του για τις συνήθειες των συμπολιτών του και τη σχέση τους με τη θρησκεία. Κατηγορήθηκε ως άθεος. Δεν ήταν άθεος, πίστευε στη δύναμη της λογικής. Κι αυτή ήταν που τον ωθούσε να μιλά τόσο ωμά για το κοινωνικό γίγνεσθαι, δίνοντας την εντύπωση πως πρόκειται για έναν ανήθικο χαρακτήρα που μόλυνε και διατάρασσε την ορθή λειτουργία της κοινωνίας. Στην πραγματικότητα δεν στρεφόταν ενάντια στους ανθρώπους, αλλά ενάντια στην κυριαρχία των δεισιδαιμονιών. Για αυτό, άλλωστε, και ο Παλαμάς τον χαρακτήρισε ως «διώκτη των προλήψεων».
Ύστερα από την επιστροφή του, το ανήσυχο πνεύμα του δεν είχε κατευναστεί κι έτσι εξέδωσε την εφημερίδα Λύχνο, αποσκοπώντας να αφυπνίσει τους ανθρώπους από την άκριτη αποδοχή των πουριτανικών συμβάσεων της Εκκλησίας. Όμως, ποιος θα διάβαζε τα κείμενα ενός αφορισμένου; Έτσι η εφημερίδα αναγκάστηκε να αλλάξει τόπο έκδοσης, μέχρι η δύναμη των αυστηρών ηθών να εξασθενήσει και να επιτρέψει τις δημοσιεύσεις στον τόπο του συγγραφέα, την Κεφαλονιά. Το πολυετές κήρυγμα του Λασκαράτου μπορεί να είχε πολεμηθεί, δεν είχε, όμως, νικηθεί. Όταν, λοιπόν, το έδαφος ήταν πρόσφορο, αθωώθηκε από όλες τις κατηγορίες, ενώ, μάλιστα, ο προοδευτικός Ιεράρχης Διόριζας προχώρησε στην άρση του αφορισμού του, όχι για τίποτα άλλο, μόνο για να μην ξεσπάσει σκάνδαλο, αν στην κηδεία του δεν συνοδευόταν από θρησκευτική πομπή.
Στις 24 Ιουλίου 1901 έχασε τη ζωή του ο άνθρωπος που για τους σύγχρονούς του πρόσβαλλε τα χρηστά ήθη και την ορθοδοξία, ενώ για μεταγενέστερους είχε τον ρόλο του θρησκευτικού μεταρρυθμιστή και του αναμορφωτή μιας κοινωνίας που βύθιζε τους ανθρώπους σε στερεοτυπικές αντιλήψεις. Ο Ανδρέας Λασκαράτος αντικατέστησε τον λυρισμό της ποίησης με τη σάτιρα και με έναν διδακτικό σκοπό, μένοντας στη μνήμη μας είτε ως λιβελλογράφος είτε ως πρωτεργάτης της θρησκευτικής ελευθερίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Σπηλιοτόπουλος Πάνος, Ανδρέας Λασκαράτος, Ελληνική Δημιουργία, Αφιέρωμα 73 (1951).
- Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Από τις πρώτες ρίζες ως την εποχή μας, Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 2000.
