Της Ελευθερίας Τσιρώνη,
H μελέτη της οικογένειας έχει απασχολήσει την πλειονότητα της επιστημονικής κοινότητας, από βιολόγους και γιατρούς έως ανθρωπολόγους, ψυχολόγους εκπαιδευτικούς, κοινωνιολόγους, δικηγόρους κλπ. Από μία βιολογική σκοπιά, τα μέλη της οικογένειας μοιράζονται ορισμένα κοινά γενετικά χαρακτηριστικά (Parke, 2004), ενώ ένας κοινωνικός ορισμός της οικογένειας είναι «ένα σύνολο ανθρώπων που έχουν σημαντική αλληλεπίδραση μεταξύ τους και που αποτελεί την πρώτη κοινωνική ομάδα που γνωρίζει ένα άτομο» (Δινάκη, 2012). Με βάση αυτά, άρχισε η οικογένεια να γίνεται αντιληπτή ως ένα κοινωνικό σύστημα όπου η συμπεριφορά του κάθε ατόμου ξεχωριστά επηρεάζει άμεσα ή έμμεσα ολόκληρο το σύστημα (Parke, 2004). Το σύστημα της οικογένειας αποτελείται από διάφορα υποσυστήματα, όπως είναι οι γονείς, τα αδέρφια, γονέας-παιδί (π.χ. μητέρα γιός) κλπ (Parke, 2004).
Οι συστημικές θεωρίες δημιουργήθηκαν ως αντίδραση στον μέχρι τότε ολιστικό τρόπο, σύμφωνα με τον οποίο η συμπεριφορά και οι σκέψεις του ατόμου προέρχονταν αποκλειστικά από τον ίδιο, ενώ το περιβάλλον διαδραμάτιζε μόνο ελάχιστο ρόλο. Για αυτό, λοιπόν, εμφανίστηκαν οι συστημικές θεωρίες, προκειμένου να απαλείψουν τη μερική ευθύνη από το άτομο και να ληφθεί υπόψη ο περίγυρος και ο τρόπος με τον οποίο επηρεάζει αυτός τη συμπεριφορά και τη σκέψη του ατόμου. Οι θεωρίες αυτές βρίσκονται για περισσότερα από 60 χρόνια στο προσκήνιο και έχουν εξελιχθεί σε έναν από τους βασικούς κλάδους της ψυχοθεραπείας (Minuchin, 1974; Fife, 2020).
Οι συστημικές θεωρίες χωρίζονται σε κατηγορίες, μία εκ των οποίων είναι η στρατηγική οικογενειακή θεραπεία των Haley και Madanes. Αυτή η θεωρία βασίζεται στην ιδέα πως προκειμένου να επιλύσουμε προβληματικές καταστάσεις, πρέπει πρώτα να τις αναδομήσουμε, δηλαδή να βρούμε από τι στοιχεία αποτελούνται, ένα-ένα, και να γίνει προσπάθεια να αλλάξουν όσα από αυτά προκαλούν προβλήματα στην οικογένεια. Η θεωρία αυτή βασίζεται στα συμπτώματα, δηλαδή στο πώς έρχεται στο προσκήνιο η προβληματική κατάσταση, καθώς θεωρείται πως το σύμπτωμα αναδεικνύει με έναν μεταφορικό τρόπο το πρόβλημα (Μαλικιώση-Λοϊζου, 2017).
Ένα παράδειγμα, προκειμένου να γίνει πιο κατανοητή αυτή η θεωρία, είναι αυτό ενός παιδιού που οι γονείς του το στέλνουν σε ψυχολόγο γιατί παρουσιάζει προβλήματα διαγωγής. Ο ψυχολόγος προτείνει οικογενειακή θεραπεία και μέσα από τις συνεδρίες γίνεται αντιληπτό πως οι γονείς προσπαθούσαν ανέκαθεν να του επιβληθούν και πως η προβληματική του συμπεριφορά δεν είναι παρά μόνο επανάσταση στην καταπίεση που νιώθει. Άρα, το σύμπτωμα ενός μέλους της οικογένειας μπορεί να δώσει χρήσιμες πληροφορίες για το ποιο είναι το πραγματικό πρόβλημα. Σύμφωνα με αυτήν την κατεύθυνση, πρέπει να δοθεί έμφαση στο πότε και με ποιόν τρόπο οι γονείς καταπιέζουν το παιδί, καθώς χρειάζεται να προσπαθήσουν οι ίδιοι να αντικαταστήσουν ανάλογες συμπεριφορές με άλλες πιο υγιείς, διατηρώντας όμως τα όρια.
Μία άλλη θεωρία της συστημικής προσέγγισης που έχει κερδίσει πολύ έδαφος τα τελευταία χρόνια και οι αρχές στις οποίες στηρίζεται έχουν γίνει πολύ δημοφιλείς στη σύγχρονη οικογενειακή θεραπεία είναι η οικογενειακή συμβουλευτική εστιασμένη στο συναίσθημα. Κύρια ιδέα είναι πως το ζευγάρι που αντιμετωπίζει προβλήματα παρουσιάζει ένα ανασφαλές είδος δεσμού, δηλαδή δε νιώθει συναισθηματική ασφάλεια μέσα στη σχέση, με αποτέλεσμα ένας από τους δύο ίσως να αποφεύγει να δεθεί με τον σύντροφο ή να παρουσιάζει υπερβολικές συμπεριφορές (π.χ. καταπίεση), προκειμένου να μην τον χάσει. Τα μέλη αυτού του ζευγαριού βιώνουν, λοιπόν, δυστυχία και θυμό (Μαλικιώση-Λοϊζου, 2017), αλλά εκφράζουν μόνο τον θυμό (Carr, 2018), με αποτέλεσμα να μη δείχνουν με αυθεντικότητα τα συναισθήματα και να φτάνουν σε σημείο τσακωμού, οπότε και δεν μπορούν να επιλυθούν τα προβλήματα, παρά μόνο να διογκωθούν. Στόχος αυτού του είδους θεραπείας είναι να δημιουργηθούν σταθεροί συναισθηματικοί δεσμοί, το ζευγάρι, δηλαδή, να νιώθει ασφάλεια και να μετατραπούν αυτά τα αρνητικά συναισθήματα (στενοχώρια, θυμός) σε θετικά (ευχαρίστηση που είναι σύντροφοι, ευτυχία στην καθημερινότητα) (Μαλικιώση-Λοϊζου, 2017). Γίνεται προσπάθεια μέσα στη θεραπεία να εκφράσουν και τα δύο μέλη τα συναισθήματά τους και να μπουν στη θέση του άλλου, να κατανοήσουν το συναίσθημα του συντρόφου και να μάθουν να του δίνουν περισσότερη προσοχή.
Αυτές είναι δύο μόνο από τις συστημικές θεωρίες και στόχος είναι να γίνει αντιληπτό πως υπάρχουν πολλά είδη θεραπείας οικογένειας, το καθένα με τις δυνάμεις και τις αδυναμίες του, κατάλληλο για συγκεκριμένα προβλήματα και συγκεκριμένους ανθρώπους. Το σημείο, λοιπόν, στο οποίο πρέπει να δοθεί έμφαση είναι πως προτού κάποιος αναζητήσει θεραπεία, θα ήταν χρήσιμο να συμβουλευτεί κάποιον ειδικό ή να μαζέψει πληροφορίες από έγκυρες πηγές για τις διάφορες επιλογές που έχει, ώστε να επιλέξει την πλέον κατάλληλη θεραπεία για αυτόν και την οικογένειά του.
Γιατί όμως να επιλέξει κανείς θεραπεία οικογένειας; Οι έρευνες επαναλαμβάνουν συστηματικά μεγάλα οφέλη για την ψυχική και σωματική υγεία τόσο των παιδιών (Carr, 2018; Shadish et al., 1995) όσο και των γονέων (Carr, 2009; Carr, 2018; Lebow, 2018; Shadish et al., 1995). Συγκεκριμένα, στα παιδιά έχει φανεί να συμβάλλει σε προβλήματα ύπνου, δεσμού, στο να επανέλθουν από τραυματικές εμπειρίες, όπως ο θάνατος ενός γονέα ή η σεξουαλική κακοποίηση, στη μείωση συμπτωμάτων διπολικής διαταραχής, διαταραχών διατροφής, τάσεων αυτοτραυματισμού, καθώς και πολλών ιατρικών ζητημάτων, όπως είναι η παχυσαρκία, το άσθμα και ο διαβήτης (Carr, 2018). Επίσης, σημαντική είναι η συνεισφορά αυτού του είδους θεραπείας σε διαταραχές εσωτερίκευσης (όπως είναι η κατάθλιψη και το άγχος), καθώς και εξωτερίκευσης (όπως είναι οι διαταραχές διαγωγής, οι οποίες περιλαμβάνουν συμμετοχή σε παράνομες ενέργειες, η αδυναμία κάποιος να ακολουθήσει κανόνες, η χρήση ουσιών κ.α.) (Carr, 2018; Hartnett et al., 2015; Jiménez et al., 2019).
Και οι ενήλικες, όμως, έχουν πολλά να κερδίσουν από την οικογενειακή θεραπεία. Συγκεκριμένα, έρευνες έχουν δείξει ότι μπορεί να βοηθήσει στη μείωση της δυσαρέσκειας από τη σχέση, των ψυχοσεξουαλικών προβλημάτων, της βίας ανάμεσα στο ζευγάρι, των συμπτωμάτων διαταραχής πανικού, αγοραφοβίας, μετατραυματικού στρες, ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής, διπολικής διαταραχής, κατάθλιψης, εξάρτησης από αλκοόλ, ψύχωσης, αλλά και χρόνιων ασθενειών, όπως ο καρκίνος και τα καρδιαγγειακά προβλήματα (Carr, 2018).
Συνοψίζοντας, η οικογενειακή θεραπεία έχει πολλά να προσφέρει, αλλά χρειάζεται μεγάλη προσοχή ως προς το ποιο είδος είναι κατάλληλο καθώς μία κακή πρώτη εμπειρία με έναν ψυχολόγο μπορεί να προκαλέσει μια γενικότερη απόσταση από τους ψυχολόγους, με πιθανό αποτέλεσμα πολλοί να αποφύγουν να ζητήσουν βοήθεια από κάποιον ειδικό, ακόμα και αν τη χρειάζονται.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Carr, A. (2009). The effectiveness of family therapy and systemic interventions for adult-focused problems. Journal of Family Therapy, 31(1), 46–74. Διαθέσιμο εδώ
- Carr, A. (2018a). Couple therapy, family therapy and systemic interventions for adult‐focused problems: the current evidence base. Journal of Family Therapy, 41(4), 492–536. Διαθέσιμο εδώ
- Carr, A. (2018b). Family therapy and systemic interventions for child-focused problems: the current evidence base. Journal of Family Therapy, 41(2), 153–213. Διαθέσιμο εδώ
- Fife, S. T. (2020). The Heart of Systemic Family Therapy. The Handbook of Systemic Family Therapy, The Profession of Systemic Family Therapy, 1, 295. Διαθέσιμο εδώ
- Hartnett, D., Carr, A., & Sexton, T. (2015). The Effectiveness of Functional Family Therapy in Reducing Adolescent Mental Health Risk and Family Adjustment Difficulties in an Irish Context. Family Process, 55(2), 287–304. Διαθέσιμο εδώ
- Jiménez, L., Hidalgo, V., Baena, S., León, A., & Lorence, B. (2019). Effectiveness of Structural–Strategic Family Therapy in the Treatment of Adolescents with Mental Health Problems and Their Families. International Journal of Environmental Research and Public Health, 16(7). Διαθέσιμο εδώ
- Lebow, J. L. (2018). Editorial: Effectiveness Research in Couple and Family Therapy. Family Process, 57(2), 271–274. Διαθέσιμο εδώ
- Minuchin, S. (1974). Families and Family Therapy. Cambridge, MA: Harvard University Press.
- Parke, R. D. (2004). Development in the Family. Annual Review of Psychology, 55(1), 365–399. Διαθέσιμο εδώ
- Shadish, W. R., Ragsdale, K., Glaser, R. R., & Montgomery, L. M. (1995). THE EFFICACY AND EFFECTIVENESS OF MARITAL AND FAMILY THERAPY: A PERSPECTIVE FROM META-ANALYSIS. Journal of Marital and Family Therapy, 21(4), 345–360. Διαθέσιμο εδώ
- Δινάκη, Β. Κ. (2012). Η δομή των οικογενειακών ρόλων στην ελληνική οικογένεια και οι επιπτώσεις της στην κοινωνικοποίηση (No. GRI-2012-8681). Aristotle University of Thessaloniki. Διαθέσιμο εδώ
- Μαλικιώση-Λοϊζου, Μ. (2017). Συμβουλευτική Ψυχολογία. Πεδίο.
