Της Ευστρατίας Γούδα,
Ξεκινώντας την εξερεύνηση ενός λαού, κάθε φορά ερχόμαστε αντιμέτωποι με την αναζήτηση ενός σημαντικού στοιχείου της ταυτότητάς του, τη θρησκεία. Πρωταρχικό στάδιο της αναζήτησης αυτής αποτελεί η γνώση του θεού ή των θεών, ανάλογα με τη φύση της θρησκείας (π.χ. μονοθεϊστικές, πολυθεϊστικές). Μελετώντας κανείς, για παράδειγμα, την πολυπολιτισμική Ινδία, τη χώρα των χρωμάτων, των γεύσεων και των θρησκειών, αρχίζει να ανακαλύπτει την αιώνια “Sanatana Dharma”, την αιώνια αλήθεια, όπως αποκαλούν οι Ινδοί τη θρησκεία τους. Κάπου εκεί, μέσα στο ποικίλο ινδουιστικό πάνθεον με τις 330 εκατομμύρια διαφορετικές θεότητες, είναι που συναντά για πρώτη φορά τον θεό Vishnu. Ποιος είναι, όμως, αυτός ο θεός; Πώς και πότε εμφανίστηκε; Μπορούμε να εντοπίσουμε σε αυτόν κάποια γνώριμα σε εμάς στοιχεία ή είναι, άραγε, ένας απλά ξένος ινδουιστικός θεός ανάμεσα στους υπόλοιπους;
Οι Βέδες, ένα από τα ιερά βιβλία του ινδουισμού, αναφέρονται στον Vishnu σαν μια από τις σημαντικότερες θεότητες, ενώ σε άλλα βιβλία συναντάται με περίπου 1000 διαφορετικά ονόματα (Sahasranamam). Δεν μπορούμε, όμως, να αρκεστούμε σε αυτό, αλλά χρειάζεται να προχωρήσουμε ακόμη ένα βήμα, ανακαλύπτοντας τα ιδιάζοντα χαρακτηριστικά του. Πολλές φορές έχουμε ακούσει ιστορίες για τη γέννηση θεών με υπερφυσικό, κυρίως, τρόπο. O Vishnu, ωστόσο, αποτελεί εξαίρεση. Σε αντίθεση με άλλους ινδουιστικούς θεούς, η γέννησή του δεν αναφέρεται πουθενά. Λέγεται ότι υπήρχε πριν από την αρχή του κόσμου, πριν από όλους και όλα. Eίναι η αρχή της ίδιας της ύπαρξης. Είναι η ενέργεια που διαποτίζει το σύμπαν, αυτός που υποστηρίζει τον ουρανό και τη γη, ο θεός που ξυπνά το σύμπαν για μια νέα ζωή στην αρχή κάθε κοσμικού αιώνα.
Σύμφωνα με την ινδική κουλτούρα, υπάρχουν τρεις κύριες δυνάμεις: το rajas (κοκκινίλα, πάθος, επιθυμία, δράση), το sattva (διαύγεια, φως, ισορροπία, ειρήνη) και το tamas (σκιά, σκοτάδι, σταθερότητα, ύπνος). Αυτές προκαλούν τρία βασικά κοσμολογικά γεγονότα: συντήρηση, δημιουργία και καταστροφή. Όντας ανάμεσα στους δύο εξίσου σημαντικούς θεούς, Brahma (δημιουργός) και Shiva (καταστροφέας), ο Vishnu (συντηρητής), διοικώντας τη sattva, αντιπροσωπεύει το μέτρο, την αρχή που συντηρεί τη ζωή στη θεϊκή αυτή τριάδα (Trimurti), στο αέναο αυτό παιχνίδι (δημιουργία-συντήρηση-καταστροφή). Ο τριαδικός αυτός χαρακτήρας της θεότητας παρουσιάζει ομοιότητες με την τριαδικότητα που εμφανίζεται στον Χριστιανισμό ως Αγία Τριάδα (Υιός, Άγιο πνεύμα, Πατέρας).
Όλοι έχουμε σκεφτεί κάποια στιγμή τι σημαίνει ένα όνομα και μήπως αυτό ταυτίζεται με τις ιδιότητες ή τα χαρακτηριστικά της οντότητας που φέρει το συγκεκριμένο όνομα. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και τώρα και να ρωτήσουμε: «Τι σημαίνει Vishnu»; Το όνομα Vishnu προέρχεται από την σανσκριτική λέξη “vis”, που σημαίνει «διαπερνώ». Τι διαπερνάει, όμως, ο συγκεκριμένος θεός; Η φράση «πανταχού παρών» είναι γνωστή στον περισσότερο κόσμο. Σε πολλές θρησκείες, Ιουδαϊσμό, Χριστιανισμό κ.λπ. πιστεύεται πως ο Θεός είναι πανταχού παρών. Αν, λοιπόν, θα θέλαμε να βρούμε έναν ινδικό θεό, τον οποίο αντιπροσωπεύει απολύτως αυτή η φράση, αυτός δεν είναι άλλος από τον Vishnu. Εκεί ακριβώς είναι που συνειδητοποιούμε την προέλευση του ονόματός του. Ο Vishnu είναι ένας θεός που διαπερνάει τα πάντα, που βρίσκεται παντού. Γιατί χρειάζεται, όμως, αυτό και πώς το πετυχαίνει; Ας σκεφτούμε πώς δρούσαν οι αρχαιοελληνικές θεότητες κάθε φορά που ήθελαν να αναμιχθούν στις ανθρώπινες υποθέσεις, για να αποτρέψουν μια κατάσταση και να βοηθήσουν έναν θνητό αποκαθιστώντας την ηθική τάξη. Στην Οδύσσεια βλέπουμε τη θεά Αθηνά να παίρνει συχνά τη μορφή του Μέντορα, φίλου του Οδυσσέα, για να βοηθήσει τον ίδιο ή τον γιο του, τον Τηλέμαχο. Κάπως έτσι, λειτουργεί και ο ινδουιστικός θεός Vishnu.
Ο όρος ενσάρκωση ετυμολογικά αναφέρεται στη σύλληψη και γέννηση ενός πλάσματος (συνήθως ανθρώπου), που είναι και το μέσο με το οποίο εμφανίζεται ένας Θεός ή μια θεότητα ή μια δύναμη, που προηγουμένως ήταν άυλη. O Ινδουισμός είναι από τις πιο γνωστές θρησκείες που περιέχει στη διδασκαλία του την έννοια της ενσάρκωσης. Mε αυτή την έννοια του avatar (ή της ενσάρκωσης) συνδέεται συχνότερα ο Vishnu. Η βεδική λογοτεχνία, ιδιαίτερα οι “Puranas” και η ‘’Itihasa’’, αφηγούνται πολυάριθμα είδωλα του Vishnu (εν όλω ή εν μέρει σε ανθρώπινη ή ζωική μορφή) σε διαφορετικές εποχές. Το δέκα είναι ο πιο συχνά αποδεκτός αριθμός των ενσαρκώσεων του Vishnu, αν και κάποια κείμενα λένε 22 και άλλα λένε ότι είναι αμέτρητες. Οι πιο δημοφιλείς είναι ο Rama (γοητευτικός, όμορφος), που αποτελεί μια πλήρη ενσάρκωση του Vishnu και ο Krishna (σκοτεινός), ενώ στις υπόλοιπες συγκαταλέγονται οι Matsya (ψάρι), Kurma (χελώνα), varaha (αγριόχοιρος), narasimha (ο άνθρωπος-λιοντάρι), vamana (νάνος), Parashurama (Ράμα με το τσεκούρι), Βούδας (πεφωτισμένος). O κατάλογος των 10 αυτών ενσαρκώσεων του θεού ονομάζεται Dashavatara.
Oι παραπάνω ηρωικές ενσαρκώσεις του Vishnu κατεβαίνουν από εποχή σε εποχή, για να ενδυναμώσουν το καλό και να καταστρέψουν το κακό, αποκαθιστώντας έτσι το Dharma, την τάξη όλων των πραγμάτων, και ανακουφίζοντας με αυτό τον τρόπο το βάρος της Γης. Ένα απόσπασμα που αναφέρεται συχνά στη Bhagavad Gita «Το Θείο Τραγούδι», ένα από τα σημαντικότερα ιερά κείμενα του Ινδουισμού, περιγράφει τον τυπικό ρόλο ενός άβαταρ του Vishnu:
«Κάθε φορά που η δικαιοσύνη φθίνει και η αδικία αυξάνεται, στέλνω τον εαυτό μου. Για την προστασία του καλού και για την καταστροφή του κακού και για την εδραίωση της δικαιοσύνης. Έρχομαι σαν ύπαρξη από εποχή σε εποχή».
Η διατήρηση της τάξης ήταν ένα επαναλαμβανόμενο πρόβλημα. Ο Vishnu πολέμησε τους δαίμονες σε κάθε εποχή, αλλά μόνο ως ενσάρκωση ή άβαταρ, ποτέ στη δική του μορφή ως Υπέρτατος. Και κάπου εδώ είναι που αρχίζουμε να φανταζόμαστε πώς θα έμοιαζε ένας τέτοιος θεός. Στα ινδουιστικά ιερά κείμενα, ο Vishnu περιγράφεται με σκούρο χρώμα, που συμβολίζει το άπειρο. Ωστόσο, οι άνθρωποι συχνά τον απεικονίζουν σαν νέο άντρα με ανοιχτό μπλε χρώμα. Γενικά, φοράει κίτρινα ρούχα που παραπέμπουν σε βασιλικό ένδυμα. Έχει 4 χέρια, κρατώντας στο κάτω αριστερά άνθος λωτού, σύμβολο της αγνότητας και της υπερβατικότητας, δεξιά όπλο, το οποίο θα μπορούσαμε να παραλληλίσουμε με το αρχαιοελληνικό δόρυ και συμβολίζει τη διανοητική του δύναμη Το κέλυφος της κόγχης είναι σπειροειδές και συμβολίζει όλη τη διασυνδεδεμένη σπειροειδή κυκλική ύπαρξη. Στα επάνω χέρια, δεξιά κρατάει ένα κοχύλι, το οποίο εξαπλώνει τον αρχέγονο ήχο του «Ομ», τον πρωταρχικό ήχο από τον οποίο εκδηλώνεται όλη η δημιουργία και αριστερά έναν δίσκο, που θεωρείται το ισχυρότερο όπλο για τη διατήρηση του Dharma, της κοσμικής τάξης. Σε κάποιες απεικονίσεις ιππεύει τον βασιλιά των πτηνών, Garuda, ενώ σε άλλες αναπαύεται πάνω στο φίδι με τα χίλια κεφάλια, το ananta sesa, που πλέει στα πρωταρχικά νερά, που αντιπροσωπεύουν το γαλήνιο Σύμπαν, περιμένοντας κάθε νέα δημιουργία. Αυτή η στάση συμβολίζει την ηρεμία και την υπομονή ενάντια στον φόβο και τις ανησυχίες που αντιπροσωπεύει το δηλητηριώδες φίδι.
Ο Vishnu, λοιπόν, είναι πολλά παραπάνω από μια ξένη ινδουιστική θεότητα. Είναι μια απέραντη θάλασσα! Χιλιάδες ανεξάντλητα ποτάμια και λίμνες προέρχονται από αυτή τη θάλασσα. Ομοίως, οι ενσαρκώσεις του είναι αμέτρητες. Όλοι οι σοφοί, θεοί, πρόγονοι και οι αρχικοί άρχοντες της ανθρωπότητας, καθώς και οι εξαιρετικά ισχυροί απόγονοί τους, είναι τμήματα του Vishnu… O Brahma δημιουργεί, ο Shiva καταστρέφει, όμως, ο Vishnu δημιουργεί ισορροπία και αρμονία. Είναι ένα μίγμα καρδιάς και κεφαλιού, ένας αληθινός ηγέτης που είναι αρκετά σοφός να διακρίνει τον θεό από τον δαίμονα, αγωνιζόμενος για τους θεούς, αλλά γνωρίζοντας τις αδυναμίες τους και νικώντας τους δαίμονες, αλλά γνωρίζοντας την αξία τους. Αν και βρίσκεται ξαπλωμένος στο φίδι, ποτέ δεν «κοιμάται». Πάντα βρίσκεται σε επαγρύπνηση, έτοιμος, σύμφωνα με τη ‘’Vishnu Purana’’, να κατέβει ξανά μετά από 5.000 χρόνια με την εντέκατη άβατάρ του, την Kalki, και να σώσει και πάλι τον κόσμο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Anthony S. Mercatante, James R. Dow (2008), Encyclopedia of World Mythology and Legend, 3rd. ed., New York: The Facts on File, Inc
- Leeming, David (2013), World Mythology, New York: Oxford University Press, Inc
- Wiliiams, M. George (2008), Handbook of Hindu mythology, Santa Barbara: ABC-CLIO
- Vic DiCara (2012), 27 Stars, 27 Gods The Astrological Mythology of Ancient India, South Carolina: CreateSpace Independent Publishing Platform
- Greek_greek.en-academic.com, Βισνού. Διαθέσιμο εδώ
