Της Αγγελικής Λιάμα,
Το ημερολόγιο δείχνει 1984 και ο Πάριος τραγουδά για πρώτη φορά το «Θα σε εκδικηθώ να το θυμάσαι, θα σε εκδικηθώ, θα έρχομαι τις νύχτες που κοιμάσαι να σου τραγουδώ». Αυτοί και άλλοι πολλοί στίχοι γράφτηκαν κατά καιρούς για αυτό το πολύπλοκο θέμα, που έχει απασχολήσει γενιές και γενιές: την εκδίκηση. Γιατί, όμως, οι άνθρωποι βιώνουν τη σκοτεινή αυτή επιθυμία να εκδικηθούν και, εν τέλει, στην τελική αναμέτρηση θα βγουν κερδισμένοι ή χαμένοι;
Διαχρονικά, παρατηρούμε ένα μοτίβο εκδικητικότητας σε διάφορα έθνη, πολιτισμούς, ακόμα και θρησκείες, που θεωρούσαν την εκδίκηση ως πράξη αποκατάστασης του δικαίου. Από το αντιληπτικό σχήμα της κοσμοθεωρίας των αρχαίων Ελλήνων που βασίζεται στην αρχή της εκδίκησης: ὕβρις → ἄτη → νέμεσις → τίσις, μέχρι το οφθαλμός αντί οφθαλμού και τις βεντέτες σε διάφορα μέρη της Αφρικής, της Ανατολής αλλά και στην Ελλάδα, η εκδικητικότητα φαίνεται πως εμποτίζεται στη συνείδησή μας από πολλές πλευρές.
Πολλά δεινά έχει βιώσει, λοιπόν, το ανθρώπινο γένος από το φαινόμενο αυτό που λέγεται εκδίκηση κι ακόμη και σήμερα δεν έχει εξαλειφθεί αυτό το πρωτόγονο ένστικτο που προκαλεί βαθύ πόνο και δυστυχία. Ίσως όλοι κατά βάθος να λαμβάνουν έναν εκδικητικό ρόλο όταν νιώθουν πως αδικούνται, κάτι σαν διαχρονική, έμφυτη ενόρμηση, για να προφυλάξουν τον εαυτό τους, παραβλέπουν όμως τις ολέθριες συνέπειες που μπορεί να πάρουν οι εκδικητικές πράξεις στην ακραία τους συνθήκη. Όταν κάποιος βιώνει συναισθήματα αδικίας, θυμού, ζήλιας, απόρριψης, λανθασμένα θεωρεί πως εκδικούμενος τον άλλον θα νιώσει ανακούφιση, ανωτερότητα, έλεγχο και δύναμη. Η αλήθεια, όμως, είναι πως μια πράξη εκδίκησης γεμίζει το άτομο που εκδικείται ακόμα περισσότερο θυμό και μεγαλύτερη επιθυμία να βλάψει τον άλλον, καθώς κανένα συναίσθημα ικανοποίησης δεν έχει προκύψει. Δημιουργείται, έτσι, ένας φαύλος κύκλος, στη δίνη του οποίου οι ισορροπίες είναι πολύ λεπτές και ο έλεγχος γρήγορα χάνεται.
Σε ένα ευρύτερο πλαίσιο αναζήτησης της πρωταρχικής πηγής αυτών των ενστίκτων καταλήγουμε σε ενδιαφέρουσες οπτικές του ζητήματος. Ο Φρόυντ υποστήριζε πως όλοι οι άνθρωποι βιώνουν φαντασιώσεις εκδίκησης μετά από ένα συμβάν που θα εκληφθεί ως άδικο. Υποστήριζε, μάλιστα, πως οι φαντασιώσεις αυτές είναι απαραίτητες για να εκφορτιστεί το άτομο, να ανακουφιστεί, έστω, στη σφαίρα της πλατωνικής φαντασίωσης, κάτι που, τελικά, θα απέτρεπε τον ίδιο από το να προβεί όντως σε μια πράξη εκδίκησης στην πραγματική ζωή. Άλλοι επιστήμονες πάλι, ψυχολόγοι, βιολόγοι και γενετιστές θεωρούν πως η εκδίκηση είναι γονιδιακή και προέκυψε ως κοινή, πρωτόγονη κληρονομιά μας, με στόχο να προστατεύσει τη συνέχιση του ανθρώπινου γένους και της κάθε επιμέρους ομάδας.
Ας επικεντρωθούμε, όμως, στο ότι η βία γεννά βία και η εκδίκηση σχεδόν πάντα γυρνά μπούμερανγκ σε αυτόν που την ξεκίνησε. Ίσως αυτή η βαθύτερη επιθυμία προδίδει και μια αδυναμία χαρακτήρος του ατόμου που, εμμονικά μετά από κάποιο αρνητικό γεγονός, θα επιδιώξει να «πάρει το αίμα του πίσω», βλάπτοντας το άλλο άτομο, το αντικείμενο του θυμού του. Όταν κυριαρχούν, λοιπόν, σκοτεινές επιθυμίες για πρόκληση πόνου, η εμμονή και τα αρνητικά συναισθήματα, μόνο αρνητισμό θα δημιουργούν και θα καθηλώσουν το άτομο σε μια στασιμότητα, προσωπική και πνευματική, χωρίς ίχνος καλής ενέργειας και όρεξης για δημιουργία. Όταν, όμως, αυτό το αίσθημα επιθυμίας για εκδίκηση μετουσιώνεται σε κάτι θετικό, σε ένα δημιουργικό ξέσπασμα στην τέχνη ή σε κάποιου άλλου είδους εκτόνωση, τότε αυτό το αρχικά αρνητικό συναίσθημα αποτελεί την αφορμή να εξελιχθεί το άτομο και να παλέψει με τα κακώς κείμενα και τα κατώτερα ένστικτά του, βγαίνοντας, όμως, από όλη αυτήν την εμπειρία κερδισμένος.
Συνοψίζοντας, πολλές έρευνες που έχουν διεξαχθεί πάνω σε αυτό το ζήτημα αποδεικνύουν πως η τάση για εκδίκηση σχετίζεται με μικρότερη ικανοποίηση από τη ζωή. Η εκδικητικότητα ναι μεν ενυπάρχει μέσα μας ως αρχέγονο ένστικτο, ωστόσο, οι άνθρωποι εξελισσόμαστε και οφείλουμε να εξελισσόμαστε σε κάτι ανώτερο υπαρξιακά, πολιτισμικά και πνευματικά, απομακρυνόμενοι από ζωώδη ένστικτα και αταβιστικά χαρακτηριστικά που μας τρέπουν σε ανθρωποειδή. Η τάση για εκδίκηση είναι τοξική και δηλητηριώδης για καθέναν από εμάς και, δυστυχώς, βρίσκει ασυνείδητα τρόπους να εκδηλώνεται στην καθημερινότητά μας λεκτικά, πρακτικά και με ποικίλες άλλες στρατηγικές. Ας μην συγχέουμε, όμως, την εκδίκηση με τη δικαίωση, καθώς η ουσιαστική δικαίωση έρχεται, όταν, παρά τον πόνο και την απόρριψη που βιώσαμε, εν τέλει, σχεδιάζουμε τη ζωή μας όπως επιθυμούμε κι όχι όταν αναλωνόμαστε σε μικροπρέπειες. Άλλωστε, όταν απελευθερωθούμε από αυτά τα ένστικτα, θα δούμε καθαρά πως η μόνη μας φυλακή ήταν όλη αυτή η ασυνείδητη τάση για βία, η αρνητική πτυχή του εαυτού μας. Ας προσπαθήσουμε να ζήσουμε λίγο πιο ελεύθερα, λοιπόν, από τον αρνητισμό και τα πράγματα θα πάνε καλύτερα.
Το μόνο αποτέλεσμα που θα έχει
το οφθαλμόν αντί οφθαλμού,
είναι να κάνει όλο τον κόσμο τυφλό.
Mahatma Gandhi
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Revenge is bittersweet at best, knowablemagazine.org, διαθέσιμο εδώ
- Όταν εκδικούμαστε τους άλλους, τιμωρούμε τον εαυτό μας, psychologynow.gr, διαθέσιμο εδώ
