Του Σπύρου Βαλαβάνη,
Η εμφάνιση του Ισλάμ αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα της μεσαιωνικής Ιστορίας, το οποίο άλλαξε τα δεδομένα στη Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή. Τον θάνατο του Προφήτη Μωάμεθ ακολούθησε η άνοδος των τεσσάρων πρώτων χαλίφηδων, που με τις ενέργειες και τα κατορθώματά τους διαμόρφωσαν τη νέα αυτή πίστη και συνέβαλαν στη διάδοσή της σε όλα τα μήκη και πλάτη του κόσμου. Στο παρόν άρθρο, θα εξιστορήσουμε την πορεία των χαλίφηδων Ρασιντούν, των πρώτων μουσουλμάνων ηγεμόνων, που ακόμη και σήμερα αποτελούν για πολλούς μουσουλμάνους πρότυπα του ιδανικού ηγέτη.
Ο Μωάμεθ πέθανε το 632 στη Μεδίνα, εκεί όπου πριν δέκα χρόνια κατέφυγε διωκόμενος από τους εχθρούς του στη Μέκκα και ίδρυσε την «κοινότητα των πιστών», την ούμμα. Στο τέλος της ζωής του κατάφερε να ενώσει τις δύο πόλεις και να θέσει τα θεμέλια για τη νέα πίστη, που σύντομα θα οδηγούσε στην εξάπλωση των Αράβων. Το πρόβλημα ήταν ότι ο Προφήτης έφυγε από τη ζωή χωρίς να ορίσει κάποιον διάδοχο, που θα διοικούσε την ούμμα, και δεδομένης της πολιτικής ρευστότητας στην Αραβία, εκείνης της εποχής, η ανάγκη εύρεσης ενός αρχηγού ήταν κάτι παραπάνω από επιτακτική. Φυσικά, κανείς δεν μπορούσε να αντικαταστήσει τον Απεσταλμένο του Θεού και για αυτόν ακριβώς τον λόγο, η τοπική δημογεροντία προχώρησε στη δημιουργία ενός νέου αξιώματος, που θα κάλυπτε αυτό το πολιτικό κενό: το αξίωμα του χαλίφη!
Αρχικά, σε ελεύθερη μετάφραση η λέξη χαλίφης σημαίνει «ο διάδοχος», «ο ακόλουθος» και υπονοεί αυτόν ακριβώς τον ρόλο του χαλίφη, να είναι, δηλαδή, ο τοποτηρητής του Προφήτη πάνω στην ούμμα. Μετά τον θάνατο του Μωάμεθ, οι τέσσερις πρώτοι χαλίφες που τον διαδέχθηκαν ονομάστηκαν ρασιντούν, δηλαδή «ορθοί», «δίκαιοι καθοδηγητές», και το χαλιφάτο που κυβέρνησαν ονομάστηκε «Πατριαρχικό» ή «Ορθόδοξο Χαλιφάτο» (αλ-Χιλάφατ αλ-Ρασιντίγια). Από το όνομα και μόνο καταλαβαίνουμε το μέγεθος της σημασίας που δίνουν σήμερα οι μουσουλμάνοι στα τριάντα αυτά πρώτα χρόνια της ύπαρξης του Ισλάμ, υπό την καθοδήγηση των χαλίφηδων Αμπού Μπακρ, Ομάρ, Ουθμάν και Αλί. Ο χαλίφης ήταν ο πολιτικός, θρησκευτικός και στρατιωτικός αρχηγός του κράτους. Αυτό σημαίνει ότι ήταν πολιτικό και ιερατικό αξίωμα. Ως αρχηγός της ούμμας προΐστατο στη διάρκεια της ομαδικής προσευχής και του προσκυνήματος, ενώ η πολιτική του έπρεπε να συμβαδίζει με τις εντολές του Κορανίου. Αργότερα, με τους Αββασίδες, τονίστηκε πιο πολύ ο θρησκευτικός ρόλος του χαλίφη. Σε όλον τον Μεσαίωνα, σχεδόν όλοι οι Άραβες ηγεμόνες, που αποσχίστηκαν από το αρχικό χαλιφάτο, υιοθέτησαν τον τίτλο του χαλίφη. Το 1517, υιοθετήθηκε από τους Οθωμανούς σουλτάνους και, τελικά, καταργήθηκε οριστικά, το 1924, από τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ.
Πρώτος στη σειρά των χαλίφηδων ρασιντούν ήταν ο Αμπντουλάχ ιμπν Αμπί Κουχάφα, γνωστός και ως Αμπού Μπακρ (632-634), πατέρας της νεότερης συζύγου του Μωάμεθ, Αϊσά. Αν και κυβέρνησε μόνο για δύο χρόνια, μνημονεύεται πως επί των ημερών του η Αραβία ενοποιήθηκε πολιτικά υπό τη νέα ισλαμική πίστη και την εξουσία του νέου της ηγέτη, του χαλίφη. Αυτό επετεύχθη με τους λεγόμενους Πολέμους της Αποστασίας (Αλ Ρίντα), όπου ο Αμπού Μπακρ ήρθε σε ένοπλη σύρραξη με τις αραβικές πόλεις και φυλές, που αρνούνταν να πληρώσουν τον φόρο ελεημοσύνης στον χαλίφη και, κατ’ επέκταση, να υποταχθούν στη νέα θρησκεία. Ο Αμπού Μπακρ αποκαλούσε τους αποστάτες καφιρούν, δηλαδή «άπιστους», «αμαρτωλούς», και διακήρυττε πως ο πόλεμος εναντίον τους ήταν σύμφωνος με τις επιταγές του Θεού. Έτσι, ξεκινά η δημιουργία του πρώτου αραβοϊσλαμικού κράτους.
Ωστόσο, ο Αμπού Μπακρ ήταν ήδη αρκετά μεγάλος σε ηλικία και, συνεπώς, πέθανε το 634. Τον διαδέχθηκε ο Ομάρ ιμπν αλ-Χατάμπ (634-644), πατέρας της Χάφσα, της έκτης συζύγου του Μωάμεθ. Ο Ομάρ με τις εκστρατείες του επέκτεινε τα σύνορα της ούμμας ακόμη παραπέρα και τους κατακτημένους λαούς στη νέα πίστη. Όταν ανέλαβε χαλίφης, o κόσμος της Μεσογείου ήταν κουρασμένος από την πολύχρονη σύγκρουση του αυτοκράτορα Ηρακλείου με τους Σασσανίδες. Δύο χρόνια πριν τον θάνατο του Μωάμεθ, ο Ηράκλειος μετέφερε τον Τίμιο Σταυρό, που άρπαξαν οι Πέρσες από την Ιερουσαλήμ, πίσω στην πόλη, επισφραγίζοντας τη νίκη του. Οι Άραβες, υπό την ηγεσία του Ομάρ και του στρατηγού Χάλιντ ιπμν αλ-Ουαλίντ, προήλαυσαν σαν αστραπή στα εδάφη της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ενώ κατέλυσαν με προκλητική ευκολία την αυτοκρατορία των Σασσανιδών. Κατέκτησαν την Ιερουσαλήμ, την Αίγυπτο, τη Συροπαλαιστίνη, τη Μεσοποταμία και σχεδόν όλο το σημερινό Ιράν και Αφγανιστάν, ενώ οι κατακτήσεις τόσο του ίδιου όσο και των διαδόχων του συνέβαλαν στη δημιουργία του αποκαλούμενου σήμερα αραβικού κόσμου.
Για πρώτη φορά στην Ιστορία τους, οι Άραβες εξαπλώνονταν σε ένα γεωγραφικό μήκος έξω από τα στενά όρια της αραβικής χερσονήσου και η διάδοση της νέας πίστης ήταν ένα επιπλέον κίνητρο. Ο Ομάρ υιοθέτησε για τον εαυτό του τον τίτλο Αμίρ αλ-μουμιντίν, που σημαίνει «ο Ηγέτης των Πιστών», έναν τίτλο που, αργότερα, οικειοποιήθηκαν πολλοί χαλίφηδες, ακόμα και οι Οθωμανοί σουλτάνοι. Παρά τις στρατιωτικές του επιτυχίες, ο Ομάρ, εν τέλει, δολοφονήθηκε το 644 από έναν Πέρση δούλο. Τα ηνία τώρα του χαλιφάτου θα αναλάμβανε ο Ουθμάν ιμπν Αφάν (644-656).
Ο Ουθμάν ήταν μέλος της οικογένειας των Ουμάγια, γνωστή και ως Ομεϋάδες. Ο συγκεκριμένος χαλίφης έχει μείνει στην Ιστορία ως ο εκδότης του Κορανίου, του ιερού βιβλίου των μουσουλμάνων. Είναι αλήθεια πως ο Μωάμεθ δεν ήξερε γραφή και ανάγνωση και έτσι, πολλές φορές, υπαγόρευε τη διδασκαλία του στους γραμματείς του, με κορυφαίο τον Ζαϊντ μπιν Θαμπίτ, έναν πρώην χριστιανό που πίστεψε στα λόγια του Προφήτη και έγινε στενός συνεργάτης του. Αυτός βοήθησε τους δύο πρώτους χαλίφηδες στη συγκέντρωση χειρόγραφων με αποσπάσματα από τη διδασκαλία του Μωάμεθ και κατόπιν, το 652, εκδόθηκε κατ’ εντολή του Ουθμάν, το οποίο και ανέγνωσε δημόσια. Αυτή η έκδοση του Ουθμάν είναι αυτή που χρησιμοποιείται ως και σήμερα. Το Κοράνι για τους μουσουλμάνους αποτελεί τον ίδιο τον Λόγο του Θεού, αποτυπωμένο από τον Απεσταλμένο του, τον Προφήτη Μωάμεθ. Αποτελείται από 114 κεφάλαια, τις σούρες, οι οποίες, με τη σειρά τους, διακρίνονται σε εδάφια (αγιάτ). Το περιεχόμενό του θεωρείται αδιαπραγμάτευτο, ενώ η απομνημόνευσή του αποτελεί θεάρεστο κατόρθωμα.
Δυστυχώς, και ο Ουθμάν δολοφονήθηκε το 656. Τον διαδέχθηκε ο τέταρτος και τελευταίος χαλίφης των Ρασιντούν, ο Αλί ιμπν Άμπου Τάλιμπ (656-661), εξάδελφος του Μωάμεθ, ο οποίος παντρεύτηκε και την κόρη του Φατίμα. Αυτός θεωρείται ο πατέρας του σιιτικού δόγματος. Η εκλογή του πυροδότησε αντιδράσεις, με κυριότερο τον διοικητή της Συρίας, Μουαουίγια ιμπν Αμπί Σουφιάν (γνωστό και ως Μωαβία), συγγενή του δολοφονημένου Ουθμάν. Ο Αλί εγκατέστησε την έδρα του στην Κούφα, ενώ η Μέκκα υποστήριζε τον Μωαβία. Τελικά, οι δύο στρατοί συγκρούστηκαν στη μάχη του Σιφφίν, το 657, όπου αν και ο στρατός του Αλί, στην αρχή, νικούσε, ο Μωαβία διέταξε τους στρατιώτες του να υψώσουν με τα δόρατά τους σελίδες του Κορανίου, ζητώντας διαπραγματεύσεις.
Τελικά, συμφωνήθηκε το ζήτημα να τεθεί σε διαιτησία, αλλά πολλοί οπαδοί του Αλί αντέδρασαν και αποσχίστηκαν, σχηματίζοντας τους χαριτζίτες. Ο Αλί είχε παρουσιάσει ένα νέο πρότυπο χαλίφη, ο οποίος δεν είναι απλώς τοποτηρητής του Προφήτη, αλλά διαμεσολαβητής μεταξύ Θεού και ανθρώπων. Αυτό αποτελεί τη βάση του σιιτισμού, όπου ο χαλίφης είναι, παράλληλα, και ιμάμης, επιβάλλοντας, έτσι, ένα είδος θεοκρατίας. Τελικά, ο Αλί δολοφονήθηκε από χαριτζίτες, το 661. Ο Μωαβίας ανακηρύχθηκε χαλίφης και, το 680, εξόντωσε τον γιο του Αλί, Χουσεΐν, μαζί με την οικογένειά του στην Κερμπαλά, για να διασφαλίσει την εξουσία του. Έτσι, το αξίωμα του χαλίφη έγινε κληρονομικό, που πλέον δινόταν στη νέα δυναστεία των Ομεϋάδων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κονδύλη, Ελένη (2016), Αραβικός Πολιτισμός, Αθήνα: Εκδόσεις Πεδίο
- Κραλίδης, Φ. Απόστολος, Η ιστορική εξέλιξη του Ισλάμ. Εμφάνιση θρησκευτικών σεκτών και παραδόσεων, Διαθέσιμο εδώ
- Buresi, Pascal (2007), Ο κόσμος του Ισλάμ: Μία πίστη, πολλοί πολιτισμοί, Μτφ: Φώτη Νάσσου, Αθήνα: Εκδόσεις Κασταλιά
