Της Ειρήνης Διακρούση,
Τους τελευταίους μήνες με τις εξελίξεις που παρακολουθούμε στην ρωσο-ουκρανική κρίση και τον πόλεμο μεταξύ των δύο χωρών, ο βιασμός ως έγκλημα πολέμου επανήλθε στο προσκήνιο. Προσωπικά, ως γυναίκα είναι ένα θέμα που τράβηξε ιδιαίτερα την προσοχή μου, ειδικά όταν είδα μία σχετική ανάρτηση από τον λογαριασμό womenlikeyou_ στο Instagram (διαθέσιμο εδώ, αξίζει να ρίξετε μια ματιά). Όλα αυτά με οδήγησαν να αναρωτηθώ τους λόγους, για τους οποίους τα στρατεύματα κακοποιούν σεξουαλικά τους αμάχους και κυρίως τις γυναίκες και τα κορίτσια.
Καταρχάς, κατανοούμε όλοι πως ο βιασμός ως έγκλημα πολέμου έχει καθαρά μια έμφυλη χροιά. Πηγάζει από την παγιωμένη αντίληψη της κυρίαρχης αρρενωπότητας έναντι των θηλυκοτήτων, οι οποίες θεωρούνται από τη «φύση» τους υποτακτικές και όργανα ικανοποίησης των ανδρών. Τέτοιες αντιλήψεις επικρατούν σε μια εμπόλεμη περίοδο, καθώς η τάξη καταλύεται και ο καθένας νομίζει καταχρηστικά ότι έχει την ελευθερία να δράσει, όπως επιθυμεί.
Τα στρατεύματα αξιοποιούν αυτή την ανομική κατάσταση που έχει διαμορφωθεί, βιάζοντας τους αμάχους ως έναν τρόπο ταπείνωσής τους, από τη μία, και, από την άλλη, ως μέσο επίδειξης της ισχύος τους. Όπως οι άνδρες σκοτώνονται στη μάχη ή στέλνονται σε καταναγκαστικά έργα, έτσι οι γυναίκες και τα παιδιά βιάζονται από τον αντίπαλο στρατό. Γενικότερα, οι άνθρωποι, όταν βρίσκονται σε θέση ισχύος, τείνουν πολλές φορές να εκμεταλλευτούν το προνόμιό τους και να αναπτύξουν σαδιστικές τάσεις.
Κάτι τέτοιο φαίνεται και από δύο πασίγνωστα, αλλά και πολύ αμφισβητήσιμα πειράματα, αυτά του Milgram και της φυλακής του Stanford (αν κάποιος δεν τα γνωρίζει, θα πρότεινα να τα αναζητήσει, είναι πολύ ενδιαφέροντα), τα οποία σε καμία περίπτωση δεν αποτελούν αποδεικτικά τεκμήρια, αλλά μας δίνουν μια εικόνα της επίδρασης που έχει η εξουσία στα άτομα. Έτσι, από τη μία, οι στρατιώτες αυξάνουν την αυτοπεποίθησή τους, καθώς αντιλαμβάνονται πιο έμπρακτα την κυριαρχία τους απέναντι στον εχθρό, από την άλλη, συνθλίβουν κάθε ψυχικό απόθεμα του αντιπάλου, υποβιβάζοντας την ανθρώπινη αξία του και ταπεινώνοντάς τον.
Ένα από τα κυριότερα κίνητρα γι’ αυτές τις βαρβαρότητες είναι το μίσος και η απέχθεια για την αντίπαλη πλευρά. Ειδικά, αν αναλογιστούμε τις ιδιόρρυθμες συνθήκες του πολέμου, όπου οι στρατιώτες βρίσκονται απομονωμένοι και μάχονται καθημερινά με κίνδυνο τη ζωή τους, εκδηλώνουν τον φανατισμό τους με αυτόν τον τρόπο. Ένα κοντινό μας παράδειγμα είναι η εισβολή των Τούρκων στην Κύπρο το 1974, κατά την οποία πάρα πολλές γυναίκες και κορίτσια βιάστηκαν. Μάλιστα, 25 κορίτσια που κατήγγειλαν τον βιασμό τους από Τούρκους στρατιώτες στους Τούρκους αξιωματικούς, βιάστηκαν ξανά από τους αξιωματικούς.
Όμως, το μίσος έχει και μια άλλη όψη: αυτή της εκδίκησης. Σε περίπτωση που η μία πλευρά διαπράξει αυτό το έγκλημα έναντι της άλλης, τότε το αντίπαλο στρατόπεδο, ως αντίποινα, θα εκδηλώσει την εκδικητική του μανία με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή της εισβολής των Ναζί στη Σοβιετική Ένωση κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αμέτρητες γυναίκες βιάστηκαν από τα στρατεύματα του Άξονα, με αποτέλεσμα οι Σοβιετικοί να αντιδράσουν αντιστοίχως κατά την εισβολή τους στο Βερολίνο.
Βέβαια, καλό είναι να μην εξετάζουμε επιφανειακά την απέχθεια και την εκδικητικότητα από τα δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα, αλλά να το αναλογιστούμε βαθύτερα. Τα στρατεύματα, μέσω του βιασμού και της καταναγκαστικής εγκυμοσύνης, επιθυμούν να ντροπιάσουν τα θύματα, τις οικογένειες και τις κοινότητές τους. Σε πολλές περιπτώσεις, τα θύματα στιγματίζονται και απορρίπτονται, γεγονός που παρατηρείται συχνά σε τριτοκοσμικές χώρες. Δεινή είναι η κατάσταση πολλών Νιγηριανών κοριτσιών και γυναικών που απήχθησαν, βιάστηκαν και έμειναν έγκυες από μαχητές της Μπόκο Χαράμ. Ακόμη και όταν οι γυναίκες δραπετεύουν και επιστρέφουν σπίτια τους, μέλη της κοινότητας έχουν δηλώσει ότι στα παιδιά είχε μεταδοθεί «κακό αίμα» από τους πατεράδες τους.
Επομένως, κατανοούμε πως ο βιασμός αποτελεί έναν μηχανισμό εθνοκάθαρσης και γενοκτονίας φύλων και εθνικοτήτων, καθώς δεν υποβιβάζεται μόνο το γυναικείο φύλο, αλλά και ένας ολόκληρος πολιτισμός, ο οποίος αντιμετωπίζεται ως κατώτερος και ανάξιος σεβασμού, αποκτώντας πολλές φορές ως έγκλημα πολέμου και μια φυλετική διάσταση. Η λογική πίσω από αυτές τις πράξεις είναι πως η συνοχή της κοινότητας θα υπονομευτεί, καθώς η επόμενη γενιά δεν θα είναι καθαρά γεννήματα της συγκεκριμένης εθνοτικής ομάδας, αλλά θα έχουν τη μισή εθνικότητα του βιολογικού τους πατέρα.
Ακόμη, όμως, και να μην γεννηθούν αρκετά παιδιά μέσω των μαζικών βιασμών, επιθυμούν να πετύχουν τον ψυχικό τραυματισμό των γυναικών και την απέχθειά τους για τη σεξουαλική πράξη. Μία τέτοια περίπτωση έφερε στο φως η Lyudmila Denisova, η Ουκρανή συνήγορος του πολίτη για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Στη Μπούτσα, σε ένα προάστιο του Κιέβου, 25 κορίτσια και γυναίκες ηλικίας 14 ως 24 ετών βιάστηκαν συστηματικά κατά τη διάρκεια της κατοχής στο υπόγειο ενός σπιτιού. Εννέα από αυτές είναι έγκυες. Οι Ρώσοι στρατιώτες είπαν ότι θα τις βίαζαν σε σημείο που δεν θα ήθελαν σεξουαλική επαφή με κανέναν άνδρα, για να τις εμποδίσουν να κάνουν Ουκρανά παιδιά.
Υπάρχει ένα ακόμη επιχείρημα, το οποίο διαδίδεται, πως οι στρατιώτες βιάζουν αμάχους, έτσι ώστε να ικανοποιηθούν και να χαλαρώσουν οι ίδιοι, χωρίς, όμως, να χάνουν τον φανατισμό τους για τον πόλεμο. Αυτό έχει ως έναν βαθμό βάση, καθώς ο πόλεμος είναι μια εξαιρετικά στρεσογόνα κατάσταση, με τεράστιο ρίσκο θανάτου, τραυματισμού, απαγωγής από τους αντιπάλους και ήττας. Όμως, δεν θα ήταν λογικό να εμμένουμε σε μια τόσο επιφανειακή θεώρηση του προβλήματος, αλλά θα πρέπει να το εξετάζουμε ως ένα ευρύτερο ζήτημα, που εξυπηρετεί συγκεκριμένες σκοπιμότητες.
Επιπλέον, ένα θέμα που δεν συζητάμε αρκετά είναι, γενικότερα, πως ο στρατός υποθάλπει σεξιστικές αντιλήψεις σε περιόδους ειρήνης, οι οποίες μπορεί να οδηγήσουν σε τέτοια εγκλήματα. Σε πολλές χώρες, ακόμη και αν η πορνογραφία είναι επίσημα απαγορευμένη στον στρατό, γίνεται πολύ εύκολα διαθέσιμη στους στρατιώτες και, μάλιστα, βίντεο με πολύ σκληρές σκηνές που ταπεινώνουν το γυναικείο φύλο. Ακόμη, είναι γνωστά σε όλους τα σεξιστικά τραγούδια που χρησιμοποιεί ο στρατός για να υποβιβάσει πλήρως τις θηλυκότητες. Μάλιστα, στοιχεία, όπως η πραότητα και ο σεβασμός, απαξιώνονται από τον στρατό και άνδρες με αυτά τα χαρακτηριστικά πέφτουν θύματα χλευασμού και τους προσάπτονται σεξιστικοί και ομοφοβικοί χαρακτηρισμοί.
Κλείνοντας, ο βιασμός σε εμπόλεμες περιόδους είναι μια τεράστια πρόκληση για τον σύγχρονο κόσμο, καθώς ενώ είναι κατοχυρωμένο ως έγκλημα πολέμου από πληθώρα συμβάσεων και έχει αναγνωριστεί από τη νομολογία, οι φυσικοί αυτουργοί μένουν σχεδόν πάντα ατιμώρητοι. Τα κράτη δεν υπέχουν ποινικής ευθύνης, μόνο τα ανώτερα στελέχη της διοίκησης του εκάστοτε κράτους και τα θύματα είναι αδύνατον, για προφανείς λόγους, να βρουν και να κατονομάσουν τους θύτες τους, άρα οι στρατιώτες προβαίνουν σε αυτά τα εγκλήματα χωρίς φόβο για τις συνέπειες.
Ωστόσο, νομίζω ότι αυτό είναι και το προβληματικό σημείο: οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν τον νόμο και την ηθική ως μέσα καταπίεσης, τα οποία συνοδεύονται από κυρώσεις και όχι ως ένα απαραίτητο «κοινωνικό συμβόλαιο» για τη συνύπαρξη όλων μας. Επομένως, όσες διεθνείς συμβάσεις και αν υπογράψουμε, όσα ανώτερα στελέχη και αν δικάσουμε, αν δεν καταφέρουμε να κατανοήσουμε συνολικά την ουσιαστική σημασία του αλληλοσεβασμού και της κοινωνικής ηθικής, τότε δεν θα καταφέρουμε να περιορίσουμε τέτοια φαινόμενα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Rape in war, challenging the tradition of impunity, hrw.com, διαθέσιμο εδώ
- Rape has reportedly become a weapon in Ukraine. Finding justice may be difficult, npr.org, διαθέσιμο εδώ
- Why Soldiers Rape, inthesetimes.com, διαθέσιμο εδώ
