Της Δήμητρας Στρόμπολα,
Πώς προστατεύεται η τέχνη; Η ελευθερία της τέχνης, όπως και της επιστήμης και της ακαδημαϊκής ελευθερίας, κατοχυρώνεται στο πρώτο εδάφιο της παρ. 1 του άρθρου 16 του Συντάγματος («H τέχνη και η επιστήμη, η έρευνα και η διδασκαλία είναι ελεύθερες. Η ανάπτυξη και η προαγωγή τους αποτελεί υποχρέωση του Κράτους»). Στον ευρωπαϊκό χώρο προστατεύεται από το άρθρο 13 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης («Η τέχνη και η επιστημονική έρευνα είναι ελεύθερες. Η ακαδημαϊκή ελευθερία είναι σεβαστή»). Όσον αφορά το Διεθνές Δίκαιο, το άρθρο 10 της ΕΣΔΑ εγγυάται την ελευθερία της τέχνης, χωρίς ρητή αναφορά σε αυτή, ως ειδικότερη έκφανση της ελευθερίας της έκφρασης. Επιπλέον, κατοχυρώνεται στην παρ.2 του άρθρου 19 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα.
Φορείς της ελευθερίας της τέχνης μπορεί να είναι κάθε φυσικό πρόσωπο, αλλά και νομικά πρόσωπα ή ενώσεις προσώπων. Αποδέκτες των σχετικών με την ελευθερία της τέχνης υποχρεώσεων είναι όχι μόνο η κρατική εξουσία, αλλά καταρχήν και οι ιδιώτες. Δηλαδή, η ελευθερία της τέχνης γίνεται δεκτό ότι τριτενεργεί άμεσα και δεσμεύει και τους ιδιώτες. Έτσι, η τέχνη προστατεύεται έναντι κάθε τρίτου, που θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο την άσκηση του δικαιώματος αυτού. Το δικαίωμα της ελευθερίας της τέχνης προστατεύεται και ως προς τις τρεις διαστάσεις του, την αμυντική, την προστατευτική και τη διεκδικητική.
Αναφορικά με το περιεχόμενο του δικαιώματος της ελευθερίας της τέχνης, αυτό περιλαμβάνει την ελευθερία παραγωγής έργων τέχνης, της κυκλοφορίας αυτών, αλλά και της πρόσβασης του κοινού σε έργα τέχνης, ενώ αναφέρεται σε κάθε μορφή τέχνης, ακόμη και σε μελλοντική. Για να αναγνωριστεί η προνομιακή μεταχείριση που έχει από το Σύνταγμα είναι αναγκαίο να ερμηνεύεται με έναν ευρύ ορισμό. Φυσικά, οι απόψεις για το τι αποτελεί τέχνη και τι όχι είναι πολλές και διίστανται. Ένας ορισμός που φαίνεται να προσεγγίζει το πολυδιάστατο καλλιτεχνικό φαινόμενο είναι του Π. Δαγτόγλου, σύμφωνα με τον οποίο: «Τέχνη είναι κάθε δημιουργική έκφραση της ανθρώπινης φαντασίας». Ο εφαρμοστής του δικαίου, όταν καλείται να ερμηνεύσει, αν ένα έργο είναι έργο τέχνης και να το αιτιολογήσει, οφείλει να ακολουθεί το τεκμήριο in dubio pro libertate (εν αμφιβολία υπέρ της ελευθερίας) και επικουρικά να ακούει γνώμες ειδικών στο χώρο της τέχνης, καλλιτεχνών και του κοινού.
Είναι σημαντικό ότι στο Σύνταγμα η ελευθερία της τέχνης (όπως και της επιστήμης) κατοχυρώνεται ως ανεπιφύλακτο δικαίωμα, χωρίς να προβλέπεται ειδικός περιορισμός. Αυτό σημαίνει ότι απαγορεύονται οι άμεσοι περιορισμοί, όχι όμως και οι έμμεσοι ή συμπτωματικοί. Ένας άμεσος περιορισμός, για παράδειγμα, θα ήταν η απαγόρευση της προσβολής της τιμής, όπως και άλλοι περιορισμοί του λόγου που στρέφονται ευθέως κατά της τέχνης. Δεν σημαίνει, όμως, ότι επειδή η ελευθερία της τέχνης είναι ένα ανεπιφύλακτο δικαίωμα είναι και απεριόριστο. Για παράδειγμα, η ελευθερία της τέχνης μπορεί να περιοριστεί σε περιπτώσεις που έργα ερωτικού περιεχομένου εκτίθενται σε δημόσιους χώρους που συχνάζουν παιδιά. Αντίθετα, δεν μπορεί να περιοριστεί, αν ο ίδιος ο αποδέκτης οικειοθελώς εισέρχεται σε χώρο τέχνης, ή διαφωνεί με το μήνυμα του έργου. Ιστορικά, περισσότερο λογοκρίθηκαν έργα τέχνης που θεωρήθηκαν άσεμνα ή κατηγορήθηκαν ως βλάσφημα, όπως στην περίπτωση του βιβλίου κόμικ «Η Ζωή του Χριστού» του Gerhard Haderer.
Κλείνοντας, το Σύνταγμα αναγνωρίζει τον σημαντικό ρόλο που έχει η τέχνη σε μια δημοκρατική κοινωνία και την προστατεύει ως ανεπιφύλακτο δικαίωμα. Η προσφορά της τέχνης είναι εξέχουσας σημασίας, καθώς η τέχνη ανοίγει συζητήσεις, μάχεται για την κοινωνική δικαιοσύνη και ευαισθητοποιεί. Επιπλέον, λειτουργεί ως συνεκτικός σύνδεσμος στους πολίτες μιας κοινωνίας, αλλά και μεταξύ των λαών. Σε κάθε μορφή που παίρνει, η τέχνη καλλιεργεί το πνεύμα και θρέφει την ψυχή κάθε ανθρώπου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Δαρέλλη Δ., Η ελευθερία της τέχνης, σε: Συλλογικό (Βλαχόπουλος Σπ.), Θεμελιώδη Δικαιώματα, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη, 2017
- «Ελευθερία της τέχνης και κοινοβουλευτικός έλεγχος», διαθέσιμο εδώ
