Της Λουκίας Αστερίου,
Ο χώρος της πόλης για τον μεσαιωνικό κόσμο στη δύση αποτέλεσε μια ευκαιρία διαφυγής από τις φεουδαλικές σχέσεις, που εγκλώβιζαν τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα σε μια αιώνια συνθήκη υποτέλειας και πολλούς, μάλιστα, σε συνθήκες εξαθλίωσης. Άνθρωποι που σταδιακά συρρέουν στις πόλεις βρίσκουν οικονομικές εξόδους διαφυγής σε νέα ή υπαρκτά επαγγέλματα, που καταφέρνουν να τα εξελίξουν. Οι άλλοτε αγρότες γίνονται πλέον τεχνίτες, ενώ οι γαιοκτήμονες αστοί. Τα δεδομένα αλλάζουν και οι άνθρωποι των πόλεων χάνουν την άμεση ενασχόλησή τους με τη γη, μεταπηδούν σε μια ευρεία κατηγορία διαφορετικών επαγγελμάτων, στα οποία η εξειδίκευση και ο καταμερισμός εργασίας έχουν πλέον πρωταρχικό ρόλο.
Στην αστική βιοτεχνία, τα άτομα έχουν ανάγκη από άλλα άτομα, τόσο για την ίδια την ολοκλήρωση της παραγωγικής δραστηριότητας όσο και για την προώθησή της. Η νέα αυτή συνθήκη απαιτεί τη συμβίωσή τους σε κοντινές αποστάσεις και, έτσι, ο αστικός ιστός γίνεται όλο και μεγαλύτερος. Στην πόλη, λοιπόν, αυτές οι ανάγκες τίθενται κάτω από έναν κοινό παρονομαστή, το εμπόριο. Το τελευταίο γίνεται απαραίτητο στοιχείο, καθώς δίχως αυτό τα άτομα, από τη μία, χάνουν τα αναγκαία προς το ζην και, από την άλλη, στερούνται τα μέσα για την απόκτηση αυτών των πρώτων υλών και, έτσι, παρακωλύεται ο τομέας της μεταποίησης. Οι πόλεις, από τον 11ο αιώνα, καταφέρνουν, τελικά, να γίνουν κέντρα αγορών, συναλλαγών, αλλά και συμφωνιών που κλείνονται έπειτα από σκληρές διαπραγματεύσεις.
Παρά, όμως, την καταλυτική σημασία που αποκτά η πόλη για τους κλάδους της βιοτεχνίας και του εμπορίου, η γύρω ύπαιθρος ανήκει ακόμα σε γαιοκτήμονες. Ισχυροί κάτοχοι γης ρυθμίζουν και επηρεάζουν την εξέλιξη των δύο παραπάνω στοιχείων με άμεσο τρόπο. Ακριβώς επειδή οι πρώτες ύλες καλλιεργούνται στη γη, τα διάφορα οικονομικά εμπόδια των αρχόντων καθυστερούν και, πολλές φορές, εμποδίζουν την προώθησή τους. Φορολογικοί δασμοί επί των συμφωνιών και συχνή αύξηση των τιμών του ίδιου του προϊόντος είναι κάποιες από αυτές τις δυσκολίες.
Έτσι, η αντιμετώπισή τους γίνεται απαραίτητη και μια λύση σε αυτό φαίνεται να δίνουν επαγγελματικές ενώσεις, που αρχίζουν να δημιουργούνται εντός των πόλεων. Στόχο τους αποτελεί η ενίσχυση του κύρους των επαγγελμάτων τους και, μέσω μιας τακτικής που υιοθετούν, καταφέρνουν να επηρεάσουν τόσο την εσωτερική τους διοίκηση όσο και την εξωτερική, αστική. Οι ενώσεις αυτές ονομάζονται συντεχνίες και ρυθμίζουν τις συνθήκες γύρω από τα ωράρια, τις πρώτες ύλες και τη διατήρηση της ευρυθμίας και, κυρίως, του μονοπωλίου που υπήρχε εντός του αστικού ιστού. Οι συντεχνίες αυτές στηρίζονται και συνοδεύονται από θρησκευτικές αδελφότητες, που αναλαμβάνουν τα έξοδα των ασθενέστερων οικονομικά μελών των συντεχνιών σε περιπτώσεις θανάτου και λοιμού. Αυτό που έκαναν, ουσιαστικά, αυτές οι ενώσεις ήταν να διατηρήσουν επαγγέλματα του αγροτικού χώρου και στον αστικό, όπου, όμως, τώρα μια αναδυόμενη αριστοκρατική τάξη είναι σε θέση να πληρώσει προϊόντα καλύτερης ποιότητας από αυτά του άλλοτε αγροτικού χώρου. Τα μέλη μιας συντεχνίας δεσμεύονταν με όρκους αλληλοϋποστήριξης και αλληλοσεβασμού, σύμφωνα με τους κανόνες της συντεχνίας.
Ο τρόπος που λειτουργούσαν εσωτερικά οι συντεχνίες παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αφού υπήρχε εξωτερική και εσωτερική ιεράρχησή τους. Κάποιες συντεχνίες ήταν περισσότερο αναγνωρισμένες από άλλες και, άρα, έχαιραν ιδιαίτερης προτίμησης, ενώ εσωτερικά διέθεταν μια πιο σταθερή βάση. Αν λάβουμε υπόψη το παράδειγμα των συντεχνιών των τεχνιτών, τότε εύκολα μπορούμε να κατανοήσουμε αυτή την αυστηρή ιεραρχία. Προηγείται ο μάστορας, ακολουθεί ο βοηθός του και στο τέλος βρίσκονται οι μαθητευόμενοί του. Οι τελευταίοι –νερά έφηβα αγόρια–, ανάλογα με την πόλη και, φυσικά, την εργασία, μπορούσαν να μαθητεύσουν δίπλα σε μάστορες από δύο έως οκτώ χρόνια και, σε κάποιες περιπτώσεις, για ακόμα μεγαλύτερο διάστημα. Εξάλλου, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις, στις οποίες, ειδικά μετά τον 13ο αιώνα, λόγω του μεγάλου αριθμού των συντεχνιακών μελών, πολλοί μαθητευόμενοι δεν γίνονταν ποτέ μάστορες.
Μετά το πέρας της θητείας τους, οι μαθητευόμενοι εργάζονταν ως μισθωτοί τεχνίτες με συμβάσεις εργασίας όχι μόνιμες, αλλά ημερήσιες ή εβδομαδιαίες. Φυσικά, αν ένας μισθωτός τεχνίτης έκανε οικονομία, μπορούσε να γίνει κάποια στιγμή μάστορας ή αν είχε τις κατάλληλες επαφές, μπορούσε να παραλείψει αυτό το στάδιο. Ο μάστορας, τελικά, όριζε ως εργαστήριο ένα μέρος του σπιτιού του, το οποίο μπορούμε να φανταστούμε να είναι έκθετο στο κοινό. Για έναν τεχνίτη ως εργάσιμη θεωρούνταν κάθε μέρα, εκτός από τις αργίες που η εκκλησία –και δη η τοπική– όριζε ως εορτές, ενώ η εργασία ξεκινούσε και τελείωνε ανάλογα με την ύπαρξη ή όχι της απαραίτητης φωτοχυσίας.
Το φάσμα των συντεχνιών ποίκιλλε κατά βάση ανάλογα με το μέγεθος μιας πόλης, με τη διαφορά, όμως, πως κάποιοι κλάδοι, λόγω της σημασίας που είχαν, υπήρχαν ανεξαρτήτως μεγέθους (π.χ. αρτοποιοί). Με την πάροδο του χρόνου, οι πόλεις μεγαλώνουν και αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη ρύθμιση των σχέσεων προσφοράς και ζήτησης. Μεγάλες πόλεις καταφέρνουν να εξειδικευτούν σε ορισμένους τομείς και να αποκτήσουν μόνιμο αγοραστικό κοινό σε ορισμένα προϊόντα που διαθέτουν. Δεν μας εκπλήσσει, εξάλλου, το γεγονός ότι οι πόλεις της Φλάνδρας είχαν εύκολα ταυτιστεί με το μάλλινο ύφασμα.
Καταλήγοντας, αυτό που πρέπει να τονιστεί είναι ότι αν και απαραίτητες οι συντεχνίες για τη δημιουργία και διατήρηση των επαγγελμάτων σε ευνοϊκές συνθήκες για την αγορά, οδήγησαν, τελικά, στην αύξηση των κοινωνικών ανισοτήτων εντός του αστικού ιστού. Όπως είδαμε, υπήρχε μια αυστηρή ιεραρχία εντός των μελών μιας συντεχνίας. Μια ιεραρχία που λόγω του διαρκώς αυξανόμενου αριθμού των ατόμων έδινε όλο και λιγότερες ευκαιρίες κινητικότητας και μεταπήδησης σε υψηλότερες θέσεις. Από τον 13ο αιώνα, λοιπόν, δεν είναι λίγοι οι μισθωτοί τεχνίτες που συσσωρεύονταν στις πλατείες των πόλεων και αναζητούσαν εργασία χωρίς, τελικά, καμία ελπίδα.
Επιπλέον, είδαμε ότι ένας ακόμα στόχος της συντεχνίας ήταν να επηρεάσει και, τελικά, να επιβληθεί όσο το δυνατόν περισσότερο στην αστική διοίκηση και αυτό, τελικά, έκανε. Συντεχνίες κατάφεραν να έχουν μόνιμες έδρες στα συμβούλια των πόλεων, να χαίρονται της στήριξης των δημοτικών αρχών, ενώ δεν είναι λίγοι εκείνοι, των ισχυρότερων συντεχνιών, που εγκατέλειψαν την ένωση και ανέλαβαν πολιτικά αξιώματα, λειτουργώντας αυτοβούλως. Αποτέλεσμα αυτού ήταν οι περισσότερες συντεχνίες να ρυθμίζουν ολόκληρη τη διοίκηση μιας πόλης και το παράδειγμα της arte di calimala (συντεχνία εμπόρων υφασμάτων) στη Φλωρεντία αποδεικνύει ακριβώς αυτό.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Le Goff, Jacques (1991), Ο Πολιτισμός της μεσαιωνικής Δύσης, μτφρ: Ρίκα Μπενβενίστε, Θεσσαλονίκη: Εκδ. Βάνιας.
- Nicholas, David (2013), Η εξέλιξη του μεσαιωνικού κόσμου, μτφρ: Μαριάννα Τζιαντζή, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης.
- Pounds, Norman (2005), The medieval city, Greenwood Press
