Του Χρήστου Αργυρόπουλου,
Παρά την κοινή εντύπωση πως ο ρωμαϊκός πολιτισμός ήταν ανδροκρατούμενος, με γενναίους στρατιώτες, σκληροτράχηλους μονομάχους και σαδιστές αυτοκράτορες, στην πραγματικότητα η ρωμαϊκή μυθολογία είναι γεμάτη με αξιόλογες γυναίκες. Απειθαρχώντας (Ταρπηία) ή επιβεβαιώνοντας (Λουκρητία) το αδιαμφισβήτητα πατριαρχικό σύστημα, οι μορφές αυτές άφησαν το στίγμα τους στη σκέψη της Δύσης. Μια από αυτές τις αξιομνημόνευτες γυναίκες της πρώιμης ρωμαϊκής ιστορίας, η οποία αποτελεί ουσιαστικά μυθολογικό αφήγημα και όχι συστηματική ανασύσταση του παρελθόντος, είναι η βασίλισσα Tanaquil (Τάνακιλ). Με αφορμή την ίδια μπορεί κανείς, μάλιστα, να εξετάσει τους τρόπους με τους οποίους άλλες εξίσου σημαντικές, υπαρκτές αυτή τη φορά, γυναίκες συσχετίζονταν με άλλα μυθικά-λογοτεχνικά παραδείγματα.
Η Tanaquil υποτίθεται πως έζησε στα τέλη του 7ου – αρχές 6ου π.Χ. αιώνα. Καταγόταν από ισχυρή ετρουσική οικογένεια και παντρεύτηκε τον γιο κάποιου Κορινθίου μετανάστη, τον Λούκουμο. Εκείνος, λόγω της ξενικής του καταγωγής, δεν είχε λαμπρές κοινωνικές και πολιτικές προοπτικές στην Ταρκυνία, όπου ζούσαν, καθώς εκεί απαγορευόταν να καταλαμβάνουν αξιώματα οι μη αυτόχθονες. Η Tanaquil, προικισμένη με το χάρισμα της μαντείας, παρακίνησε τον σύζυγό της να μετακομίσουν στη Ρώμη, όπου θα τούς περίμεναν μεγαλύτερες ευκαιρίες ανέλιξης. Φυσικά, η Ρώμη στην «πρώτο-ιστορία» της δεν είχε καμία σχέση με την πολυπληθή πρωτεύουσα της πλούσιας αυτοκρατορίας, στην οποία θα αναδεικνυόταν στο μέλλον. Τότε, ήταν ακόμα ένα αναπτυσσόμενο ιταλικό κρατίδιο μικρής έκτασης.
Σύμφωνα με τον θρύλο, στον δρόμο προς τη Ρώμη, ένας αετός πλησίασε την άμαξα του ζευγαριού, άρπαξε το καπέλο του Λούκουμου και αφού έκανε μερικές στροφές στον ουρανό, το απίθωσε πάλι στο κεφάλι του. Η Tanaquil ερμήνευσε το περιστατικό ως θεϊκό σημάδι, λέγοντας πως τον περιμένει λαμπρή σταδιοδρομία. Πράγματι, όταν έφτασαν στην πόλη, έγιναν δεκτοί ευμενώς και ο βασιλιάς, Ancus Marcius (Άνκος Μάρκιος), ανέπτυξε φιλικές σχέσεις με τον Λούκουμο. Τότε, αυτός πήρε το όνομα Ταρκύνιος, από τον τόπο που άφησε πίσω του (Tarquinii).
Όσο ζούσε ο Ancus Marcius, ο Ταρκύνιος τελούσε κηδεμόνας των γιων του. Όταν όμως πέθανε, εφόσον εκείνοι ήταν ακόμα ανήλικοι και πολιτικά άπειροι, βρέθηκε η ευκαιρία για τον Ταρκύνιο να αρπάξει την εξουσία. Έτσι, κερδίζοντας την εμπιστοσύνη της τοπικής συνέλευσης, εξελέγη ο πέμπτος βασιλιάς της Ρώμης. Κατά την παράδοση βασίλευσε την περίοδο 616 – 579 π.Χ. Παρά τη μακρά και αποδοτική βασιλεία του, οι γιοι του Ancus Marcius επιθυμούσαν τον θρόνο και συνωμότησαν εναντίον του. Δολοφόνησαν, έτσι, τον Ταρκύνιο, ελπίζοντας πως θα αποσπούσαν εύκολα την εξουσία μέσα από τη δυναστική κρίση που θα ακολουθούσε.
Για ακόμα μια φορά, η κρίση της Tanaquil αποδείχτηκε ορθή. Φρόντισε να διαδοθεί η πληροφορία πως ο βασιλιάς υπέστη μόνο μικρούς τραυματισμούς και πως δεν υπήρξε καμιά ενδο-καθεστωτική ανατροπή. Ταυτόχρονα, ήρθε σε συνεννόηση με τον προσωπικό της ευνοούμενο, Servius Tullius (Σέρβιο Τούλλιο), ανακηρύσσοντάς τον αντιβασιλέα για όσο καιρό ο Ταρκύνιος θα παρέμενε «αδιάθετος». Όταν μαθεύτηκε, τελικά, ο θάνατος του βασιλιά, ο Servius ανακηρύχθηκε νόμιμος ηγεμόνας.
Την παραπάνω ιστορία παραδίδει ο Titus Livius (Τίτος Λίβιος) στο μεγαλεπήβολο εγχείρημά του Ab Urbe Condita, όπου καταγράφει την ιστορία της Ρώμης «από κτίσεως πόλεως». Ο ίδιος έζησε στην ύστερη ρεπουμπλικανική – πρώιμη αυτοκρατορική περίοδο, περίπου έξι αιώνες αργότερα από την εποχή την οποία αφηγείται. Στην προσπάθειά του να ανασυστήσει το μακρινό παρελθόν, χωρίς τις σύγχρονες μεθόδους τεκμηρίωσης, αναπόφευκτα κατέφυγε στην φαντασία του, δανειζόμενος στοιχεία από την σύγχρονή του πραγματικότητα. Πράγματι, το πολιτικό τέχνασμα της Tanaquil θυμίζει έντονα μια άλλη «πρώτη κυρία» του ρωμαϊκού κράτους, σύζυγο αυτοκράτορα και σύγχρονη του Λιβίου, τη Λιβία Δρουσίλλα.
Όταν το 14 μ.Χ. ο πρώτος Ρωμαίος αυτοκράτορας, Οκταβιανός Αύγουστος, βρισκόταν στο κατώφλι του θανάτου, το ρωμαϊκό κράτος παρολίγον να αντιμετωπίσει μια σοβαρή δυναστική κρίση. Χωρίς αρσενικούς διαδόχους και με πλήθος διεκδικητών για τον θρόνο, ο οίκος των Ιουλιο-Κλαυδίων έπρεπε να δράσει άμεσα για να διατηρήσει την εξουσία στους κόλπους του. Σ’ αυτό το σημείο επενέβη αποφασιστικά η χήρα του Αυγούστου, Λιβία. Όπως η Tanaquil, διέδωσε την είδηση πως ο Αύγουστος ανάρρωσε, γεγονός που δημιούργησε μια ψευδαίσθηση πολιτικής σταθερότητας. Αυτό της έδωσε χρόνο, ώστε να καλέσει στη Ρώμη τον Τιβέριο, γιο της από προηγούμενο γάμο, με την προοπτική να γίνει αυτός διάδοχος του Αυγούστου. Όταν εκείνος επέστρεψε αναγνωρίστηκε τάχα από τον προκάτοχό του και έτσι η μεταβίβαση της εξουσίας έγινε ομαλά.
Οι δύο περιγραφόμενες πολιτικές κρίσεις και η επίλυσή τους παρουσιάζουν εντυπωσιακή ομοιότητα. Το ερώτημα που τίθεται εδώ είναι το εξής: θα μπορούσε ο Λίβιος να προβάλλει στο παρελθόν της Ρώμης στοιχεία που γνωρίζει από την εποχή του; Για καιρό η έρευνα υποστήριζε ακριβώς το αντίθετο, πως, δηλαδή, ο κρίσιμος ρόλος της Λιβίας αποτελεί λογοτεχνική κατασκευή των ιστοριογράφων, οι οποίοι εντάσσουν το ιστορικό τους παρόν σε παρελθοντικά και μυθικά συμφραζόμενα. Υπό αυτό το πρίσμα, λοιπόν, η Tanaquil «γέννησε» τη Λιβία.
Ο αντίλογος, ωστόσο, αποδεικνύεται ισχυρός. Τα ιστορικά παράλληλα απόκρυψης θανάτων σε πλαίσιο μοναρχίας, πριν και μετά την εποχή της Λιβίας, υπήρξαν πολλά. Η τακτική της παραπληροφόρησης σε περίπτωση θανάτου εδραιώθηκε την ελληνιστική εποχή. Αξιοσημείωτο παράδειγμα αποτελεί ο Μακεδόνας Κάσσανδρος, ο οποίος αποσιώπησε την δολοφονία της συζύγου και του γιου του Μεγάλου Αλεξάνδρου (310 π.Χ.). Στα αυτοκρατορικά χρόνια της Ρώμης, η Αγριππίνα η Νεώτερη απέκρυψε από τα υπόλοιπα παιδιά του αυτοκράτορα Κλαυδίου τον θάνατο του πατέρα τους, με στόχο να προωθήσει ως διάδοχο τον δικό της γιο, Νέρωνα. Η Πλωτίνα, σύζυγος του ετοιμοθάνατου Τραϊανού, πλαστογράφησε τη διαθήκη του προς όφελος του ευνοούμενού της, Αδριανού.
Από τα παραπάνω συμπεραίνει κανείς πως η πρακτική της Λιβίας δεν ήταν μοναδική. Η ίδια σίγουρα εμπνεύστηκε από τα ελληνιστικά βασίλεια και με τη σειρά της υπήρξε παράδειγμα προς μίμηση για τις μετέπειτα αυτοκράτειρες. Έτσι, πλέον φαίνεται πως μύθος και ιστορία ακολούθησαν αντίστροφη πορεία. Αντί ο μύθος της Tanaquil να χρωματίζει τις αναγνώσεις της Λιβίας, εν τέλει η ίδια η Λιβία εμπνέει την Tanaquil. Η ιστορία τροφοδοτεί τον μύθο και όχι το αντίστροφο.
Αξίζει, μάλιστα, να παρατηρήσει κανείς τις ομοιότητες των δύο γυναικών. Ήταν και οι δύο αριστοκρατικής καταγωγής και παντρεμένες με Ρωμαίους ηγέτες· η Tanaquil ήταν σύζυγος του πέμπτου βασιλιά της Ρώμης και η Λιβία του θεμελιωτή της ρωμαϊκής ηγεμονίας. Υπήρξαν υποδειγματικές ως προς τη διαγωγή τους εντός και εκτός του οίκου. Παράλληλα, αποτελούσαν σταθερή και αξιόπιστη πηγή πολιτικών συμβουλών. Θα μπορούσε κανείς, μάλιστα, να ερμηνεύσει το προφητικό χάρισμα της Tanaquil ως πολιτική οξυδέρκεια και προληπτικό στοχασμό. Οι αρετές αυτές σίγουρα χαρακτήριζαν και τη Λιβία.
Οι δύο φιγούρες, η μια υπαρκτή και η άλλη μυθική, μοιράζονταν ουσιαστικά ένα θεμελιώδες στοιχείο: ασκούσαν εξουσία με τρόπο διακριτικό και παρασκηνιακό. Χωρίς να προξενούν την αντιπάθεια του ρωμαϊκού κόσμου, ο οποίος αποδοκίμαζε τις γυναίκες σε θέσεις ισχύος, μπορούσαν να χειραγωγήσουν το πολιτικό παιχνίδι προς όφελος των ιδίων και των οικείων τους. Ακριβώς επειδή η Λιβία έπαιξε αυτόν τον καθοριστικό, ιστορικής σημασίας ρόλο στη διαδοχή του Αυγούστου, οδήγησε τον ιστορικό της πρώιμης Ρώμης –ο οποίος εδώ αναγκαστικά τελεί χρέη μυθογράφου– να μεταφέρει το παράδειγμά της στο απώτατο παρελθόν.
Παρόλα αυτά, δεν πρέπει να αντιμετωπίσουμε την απόφαση του Λιβίου να μεταφέρει στοιχεία της Λιβίας στην Tanaquil ως «εύκολη λύση». Αντιθέτως, αυτή σχετίζεται με την ευρύτερη αντίληψη του συγγραφέα για το ρόλο των γυναικών στην ιστορία. Ο ίδιος προσφέρει την εικόνα μιας Ρώμης όπου και τα δύο φύλα παίζουν σημαίνοντα ρόλο. Ιδιαιτέρως, οι ηρωίδες του –«ιστορικές» προσωπικότητες του παρελθόντος– αναλαμβάνουν πρωταγωνιστική θέση στις ποικίλλες τομές και μεταβάσεις της ρωμαϊκής ιστορίας. Όπως ακριβώς η Λουκρητία γίνεται σύμβολο της μετάβασης από τη βασιλεία στη res publica, ή όπως η Βιργινία σηματοδοτεί μια νέα εποχή πολιτικής αντιπροσώπευσης για τους πληβείους, έτσι και η Tanaquil αντιπροσωπεύει τη βασιλική διαδοχή.
Μια γυναίκα όπως η Λιβία, σύζυγος και μητέρα αυτοκρατόρων, δεν θα μπορούσε παρά να δημιουργεί δέος στους συγχρόνους της. Όντας ένα ιδιαίτερο κράμα συζυγικής πίστης και πολιτικής ευφυίας, αποτέλεσε με παράδοξο τρόπο έμπνευση για τις γυναίκες του ρωμαϊκού παρελθόντος. Η σχέση της με την Tanaquil αποδεικνύει για ακόμα μια φορά τη σχέση της ρωμαϊκής ιστορίας με τη μυθολογία και την πολιτική πρακτική.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Bauman, R. A. (1994) “Tanaquil-Livia and the Death of Augustus”, Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte 43: 177-188.
- Beard, M. (2015) SPQR: A History of Ancient Rome, London: Profile Books
- Meyers, G. E. (2016) “Tanaquil: The Conception and Construction of an Etruscan Queen”, στον τόμο: B. Sinclair – A. Carpino (επιμ.), A Companion to the Etruscans, Malden MA: Blackwell
