Του Μάριου Δόγκα,
Η Πολιτεία είναι ένα από τα σημαντικότερα και πιο γνωστά έργα του Πλάτωνα, ακόμα και στο κοινό που δεν έχει αναπτύξει ιδιαίτερη ενασχόληση με την αρχαία φιλοσοφία. Μέσα σ’ αυτό το ογκώδες και μνημειώδους σημασίας κείμενο, πιθανότατα το πιο γνωστό απόσπασμα είναι η αλληγορία του σπηλαίου, η οποία απαντάται στην αρχή του έβδομου βιβλίου της Πολιτείας. Σ’ αυτό έχουν συντελέσει πολλοί παράγοντες, πέρα από την αρτιότητα του ίδιου του κειμένου, όπως το γεγονός ότι ενδείκνυται για μία συνοπτική παρουσίαση με αναλογίες, βασικών πυλώνων της πλατωνικής φιλοσοφίας και φυσικά η πολυετής παρουσία του κείμενου στα σχολικά εγχειρίδια.
Αξίζει ένα πρώτο σχόλιο η μορφή του κειμένου, δηλαδή η επιλογή του Πλάτωνα να χρησιμοποιήσει ως εκφραστικό μέσο την αλληγορία. Η Πολιτεία, όπως και τα υπόλοιπα πλατωνικά έργα, είναι διαρθρωμένη σε διαλογική μορφή με κεντρικό ομιλητή τον Σωκράτη. Μέσα στο ήδη πιο λογοτεχνικό και ευχάριστο προς τον αναγνώστη κείμενο, σε σύγκριση, για παράδειγμα, με μία εκτενή φιλοσοφική πραγματεία, ο Πλάτων προσθέτει και το στοιχείο της αλληγορίας, δηλαδή μιας εκτενούς μεταφοράς. Έτσι, λοιπόν, τα λεγόμενά του αποκτούν ένα δεύτερο επίπεδο νοήματος πέρα από το κυριολεκτικό, το οποίο του επιτρέπει να εκθέσει με πιο εύληπτο τρόπο το φιλοσοφικό του οικοδόμημα. Γενικότερα, στην αρχαία ελληνική σκέψη το πέρασμα από τον μύθο στον λόγο, καθώς και η σύμπραξή τους παρουσιάζει ένα εξαιρετικό ενδιαφέρον για μελέτη.
Ο Σωκράτης, λοιπόν, καλεί τον συνομιλητή του, τον Γλαύκωνα, αδερφό του Πλάτωνα, να φανταστεί μια σπηλιά, στο βάθος της οποίας βρίσκονται από την παιδική τους ηλικία αλυσοδεμένοι στα χέρια, στα πόδια και στον αυχένα, ορισμένοι δεσμώτες, έτσι ώστε να μην μπορούν να γυρίσουν το κεφάλι τους. Πίσω και πάνω από τα κεφάλια τους καίει μια φωτιά, ενώ ανάμεσα σ’ αυτούς και στη φωτιά υπάρχει ένας δρόμος παράλληλα στον οποίο είναι χτισμένος ένας τοίχος. Αυτό τον δρόμο διασχίζουν άνθρωποι που κρατάνε διάφορα αντικείμενα που ξεπερνούν το ύψος του τοίχου, έτσι ώστε οι σκιές τους να προβάλλονται στον απέναντι τοίχο της σπηλιάς.
Στη συνέχεια, τον καλεί να φανταστεί πως ένας δεσμώτης ελευθερώνεται και αρχίζει να ανεβαίνει προς την έξοδο της σπηλιάς, όπου όταν φτάνει εκεί, αρχικά θαμπώνεται από το εκτυφλωτικό φως του ήλιου, όμως, σταδιακά αρχίζει να συνηθίζει, βλέποντας πρώτα τα αντικείμενα μέσα από τις αντανακλάσεις τους στο νερό και έπειτα κι αυτά τα ίδια, ενώ τέλος μετά από προσπάθεια ίσως καταφέρει να στραφεί και να θεαθεί το φως του ηλίου. Χρέος αυτού του ανθρώπου είναι να επιστρέψει πίσω στο σπήλαιο και να προσπαθήσει να στρέψει τους υπόλοιπους δεσμώτες προς την αλήθεια.
Πριν την ανάλυση των συμβολισμών της αλληγορίας πρέπει πρώτα να γίνει μια αναφορά στη θεωρία των Ιδεών του Πλάτωνα που συνιστά το θεωρητικό της υπόβαθρο. Ο Πλάτων θεωρούσε ότι υπάρχουν δύο κόσμοι: ο ψεύτικος και απατηλός κόσμος των αισθήσεων και ο νοητός, ιδανικός κόσμος των Ιδεών. Οι ιδέες στον Πλάτωνα είναι αιώνιες, άυλες, άφθαρτες, αμετάβλητες, αυθύπαρκτες, νοητές οντότητες που βρίσκονται στον υπερουράνιο τόπο συνιστώντας τα ιδανικά πρότυπα των αισθητών πραγμάτων και εκφράζουν το είναι, αυτό που πραγματικά υπάρχει. Ο νοητός κόσμος των Ιδεών κατέχει οντολογική και γνωσιολογική προτεραιότητα, αφού λειτουργεί ως πρότυπο του αισθητού φθαρτού κόσμου που γίνεται αντιληπτός μέσω των αισθήσεων.
Ανώτερη απ’ όλες τις ιδέες είναι η Ιδέα του Αγαθού, η οποία συνιστά την πραγματική αιτία της ύπαρξης και χάρη σ’ αυτήν καθίσταται δυνατή η γνώση των ιδεών στον νοητό κόσμο. Τόσο ο νοητός όσο και ο αισθητός κόσμος χωρίζονται με τη σειρά τους σε δύο υποεπίπεδα και έτσι διαμορφώνεται μία κλιμακούμενη πορεία από το κατώτερο προς το ανώτερο στάδιο, τόσο σε γνωσιολογικό όσο και σε οντολογικό επίπεδο, η οποία είναι εμφανής και στην αλληγορία.
Έτσι, λοιπόν, το κατώτερο μέρος αντιστοιχεί στην εικασία, όπου πηγή γνώσης είναι τα δεδομένα των αισθήσεων, όμως, αντικείμενο της γνώσης αποτελούν οι απατηλές σκιές των αισθητών αντικειμένων. Προχωρώντας, ακολουθεί το στάδιο της πίστης, όπου οι αισθήσεις πλέον είναι πηγή της γνώσης και η αντιστοιχία είναι με τα «μάλλον όντα», δηλαδή τα αισθητά αντικείμενα. Αυτά τα δύο μέρη μαζί συναποτελούν το στάδιο της Δόξας, που ισοδυναμεί με τον αισθητό κόσμο, ενώ ο νοητός κόσμος σχετίζεται με το στάδιο της Νόησης, στο οποίο κεντρική πηγή γνώσης συνιστά η λογική και η νόηση. Το πρώτο μέρος σ’ αυτό το στάδιο ονομάζεται διάνοια, όπου κυρίαρχη πηγή γνώσης αποτελούν οι ενέργειες της λογικής και της νόησης, που αντιστοιχούν σε μαθηματικές οντότητες. Το ανώτατο στάδιο είναι αυτό της νόησης ή της επιστήμης που ισοδυναμεί με τις Ιδέες και τη γνώση του όντος μέσω της καθαρής νόησης.
Αναφορικά με τους συμβολισμούς της αλληγορίας, όπως ήδη έχει αναφερθεί, ο Πλάτων με αυτόν τον τρόπο δίνει ένα δεύτερο επίπεδο νοήματος στα λεγόμενά του. Έτσι, το σπήλαιο συμβολίζει τον κόσμο στον οποίο ζούμε, τον ψεύτικο κόσμο των αισθήσεων, που δεν είναι τίποτα άλλο πέρα από ένα αντίγραφο του κόσμου των Ιδεών. Παράλληλα, συμβολίζει και την πολιτική κοινωνία της εποχής που άγεται και φέρεται από μη πεπαιδευμένους και όχι από φιλοσόφους-βασιλείς. Εύκολα, λοιπόν, προκύπτει ότι οι δεσμώτες συμβολίζουν τους ανθρώπους αυτής της κοινωνίας που ζούνε στο σκοτάδι της απατηλής γνώσης που τους προσφέρουν οι αισθήσεις και τα δεδομένα τους, τα οποία αντιστοιχούν στις σκιές.
Όπως, δηλαδή, οι δεσμώτες θεωρούν για πραγματικά όντα τις σκιές του σπηλαίου δίχως να έχουν επίγνωση του έξω κόσμου, έτσι και οι άνθρωποι θεωρούν ως αληθινά τα αισθητά αντικείμενα. Οι αλυσίδες που κρατούν τους δεσμώτες αντιστοιχούν στις αισθήσεις μας, οι οποίες κατ’ αναλογία δεν μας επιτρέπουν να συλλάβουμε την πραγματικότητα με τη νόηση, αλλά μένουμε προσκολλημένοι στα δικά τους δεδομένα, ενώ η φωτιά που καίει συμβολίζει την ίδια την αίσθηση ως πηγή γνώσης, αφού όπως εξαιτίας της παράγονται οι σκιές, έτσι και χάρη στην αίσθηση κατέχουμε μια πηγή γνώσης.
Οι άνθρωποι που διασχίζουν τον δρόμο μέσα στη σπηλιά και τα αντικείμενα που φέρουν, συμβολίζουν τα αισθητά όντα και τα φυσικά αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου. Πρόκειται για μία οντολογική αναβάθμιση σε σχέση με τις σκιές, όμως, ακόμη βρισκόμαστε στο στάδιο της δόξας. Ο κόσμος έξω από το σπήλαιο συμβολίζει τον πραγματικό, πρότυπο κόσμο των ιδεών που γίνεται αντιληπτός μέσω της νόησης, ενώ ο ήλιος αντιστοιχεί στην Ιδέα του Αγαθού, διότι όπως ακριβώς συμβαίνει με το φως του ήλιου, το οποίο είναι η αιτία που βλέπουμε ό,τι υπάρχει, έτσι και η Ιδέα του Αγαθού καθιστά δυνατή τη γνώση των άλλων ιδεών.
Η ανοδική πορεία, τέλος, από το σπήλαιο στον έξω κόσμο, συμβολίζει τον δρόμο της παιδείας που πρέπει να ακολουθήσει κάποιος για να κατακτήσει τα επίπεδα της γνώσης και να φτάσει, εν τέλει, στην καθολική γνώση της Ιδέας του Αγαθού. Πρόκειται για μία πορεία δύσκολη και ανηφορική, ωστόσο αυτός είναι ο δρόμος που πρέπει να ακολουθήσουν οι πεπαιδευμένοι, ώστε να γίνουν φιλόσοφοι-βασιλείς και να αναλάβουν τη διακυβέρνηση της πολιτείας. Τότε, θα φέρουν το χρέος να επιστρέψουν πίσω και να καθοδηγήσουν με την αγαθή και φωτισμένη τους φύση και τους υπόλοιπους στην ανοδική πορεία της γνώσης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
-
Ζωγραφίδης Γ. & Κάλφας Β, Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών. Θεσσαλονίκη, 2006.
-
Καραμανώλης Γιώργος (επιμ.), Εισαγωγή στην αρχαία φιλοσοφία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2019.
