Της Δήμητρας Τσατζαλή,
Η βυζαντινή αυτοκρατορία σε όλες τις περιόδους της δεχόταν πόλεμο εξωτερικό, αλλά και εσωτερικό. Οι συχνές συγκρούσεις, οι δολοπλοκίες, οι φανατισμοί και οι μισαλλοδοξίες οδηγούσαν στην αναδιοργάνωση του κράτους από τον ίδιο τον αυτοκράτορα. Η βυζαντινή κοινωνία απαρτιζόταν από τον επικεφαλής της, τον αυτοκράτορα, από νομοθέτες, στρατιωτικούς, συμβούλους και, εν γένει, έναν πολύπλοκο κρατικό μηχανισμό και, τέλος, τον απλό λαό. Οι κρατικοί ή στρατιωτικοί σύμβουλοι του αυτοκράτορα προσπαθούσαν συχνά να τον ανατρέψουν ή να τον εκθρονίσουν. Τα σχέδια για την απομάκρυνσή του από τον θρόνο ήταν καλά οργανωμένα και αρκετές φορές, μάλιστα, καταστρώνονταν από κοντινά ή συγγενικά πρόσωπά του. Ποια ήταν, λοιπόν, τα αίτια που προκάλεσαν όλες αυτές τις κτηνωδίες;
Ασφαλώς δεν γίνεται να παραλείψουμε το πρόβλημα, που δημιουργούσε το σύστημα διαδοχής στον αυτοκρατορικό θρόνο. Δεν ήταν λίγοι οι αυτοκράτορες που επιθυμούσαν να ζούνε στη χλιδή, στην καλοπέραση και, κυρίως, στη διαφθορά. Δεν δίσταζαν να φονεύσουν τα ίδια τους τα παιδιά, τους αδελφούς και τις συζύγους, για να παραμείνουν στην εξουσία. Άλλοι, πάλι, σύναπταν συμφωνίες-συμμαχίες με εχθρούς του Βυζαντίου, δημιουργώντας προβλήματα, μιας και οι κίνδυνοι καραδοκούσαν συνεχώς και ο φόβος πολεμικής σύρραξης δεν έμοιαζε με όνειρο, αλλά με πραγματικότητα. Η οικονομική εκμετάλλευση δεν εξέλιπε, καθώς και η κατασπατάληση των δημόσιων ταμείων ήταν συχνό φαινόμενο. Από αυτό συμπεραίνουμε ότι η ανάδειξη ενός αυτοκράτορα στον θρόνο δεν γινόταν πάντα με έντιμο τρόπο.
Η κοινωνική ανισότητα ήταν έντονα παρούσα σε όλη τη μακρά πορεία της Αυτοκρατορίας. Σε αυτό ευθυνόταν, εν μέρει, και η Εκκλησία. Τα μοναστήρια και οι εκκλησίες δεν πλήρωναν φόρο και είχαν στην κατοχή τους πολλά προνόμια, είτε οικονομικά είτε κοινωνικά. Από την άλλη, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι υπήρχε και πληθώρα εκκλησιαστικών φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, ιδιαίτερα στην Κωνσταντινούπολη (ενδεικτικά, ας αναφερθεί η Μονή Παντοκράτορος, η οποία ιδρύθηκε τον 12ο αι. και περιελάμβανε ένα πολύ σημαντικό νοσοκομείο-πτωχοκομείο, ενώ παρόμοιο ίδρυμα στεγαζόταν και στη Μονή της Χώρας, γνωστή για τα περίφημα ψηφιδωτά της). Επιπλέον, πρέπει να επισημανθεί πως δεν είναι σωστό να θεωρείται η βυζαντινή κοινωνία εντελώς άκαμπτη και ακίνητη. Για τους Βυζαντινούς, ένας φτωχός χωρικός μπορούσε να ανέλθει στο αυτοκρατορικό αξίωμα. Και υπήρχαν περιπτώσεις που άσημα πρόσωπα έγιναν πράγματι αυτοκράτορες (π.χ. Βασίλειος Α΄).
Οι εξεγέρσεις εντός του παλατιού ήταν συχνό φαινόμενο. Οι ιστορίες φόνων ανωτάτων μελών της ανακτορικής αριστοκρατίας ήταν και είναι αμέτρητες. Η φρικαλεότητα, με την οποία συνέβαιναν, προκαλούσαν ρίγη και αποτροπιασμό σε όσους ανθρώπους γνώριζαν. Ας αναφερθούμε σε μερικά παραδείγματα, που θα δώσουν μια σαφή εικόνα της κατάστασης.
Μία από τις πιο απερίγραπτες τιμωρίες καθ’ όλη τη διάρκεια της χιλιετούς ζωής του βυζαντινού κράτους είναι αυτή του αυτοκράτορα Ιουστινιανού Β’, γνωστού ως Ρινότμητου. Είχε πατέρα τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Δ’. Ο Ιουστινιανός Β’ ανέβηκε στον θρόνο στην ηλικία των 16 ετών. Χαρακτηρίστηκε ως βάρβαρος και σκληρός αυτοκράτορας. Ήταν, γενικά, αυστηρός και δεν δείλιαζε να διαπράξει τρομερά εγκλήματα. Λόγου χάρη, στον πόλεμο εναντίον των Αράβων το 691, οι Σλάβοι που τον στήριξαν και στάθηκαν δίπλα του, για να πολεμήσουν τους αντιπάλους, τον εγκατέλειψαν και στράφηκαν προς τον εχθρό για στήριξη. Αυτός για να τιμωρήσει αυτή την πράξη, διέταξε να σφάξουν τις οικογένειες των στρατιωτών στη Βιθυνία κι ύστερα, να τις πετάξουν στη θάλασσα. Για αυτή την αποτρόπαια πράξη τιμωρήθηκε.
Ο Λεόντιος αποφάσισε να του κόψει τη μύτη, με αποτέλεσμα να χάσει την εξουσία και να σταλεί στην εξορία. Με τη βοήθεια των Βουλγάρων και των Χαζάρων ξανά καταλαμβάνει τη θέση του στον θρόνο, φορώντας πια χρυσή μύτη και παίρνοντας τη θέση τώρα του Τιβερίου. Δεν παρέλειψε να κάνει το ίδιο σε άλλους, λ.χ. να κόψει μύτες και αυτιά, χωρίς, ωστόσο, να γλιτώσει από τον θάνατο και ο ίδιος στο τέλος. Δεν είναι λίγα τα περιστατικά που αποδεικνύουν ότι τα βασανιστήρια, οι ακρωτηριασμοί και οι θανατώσεις ήταν τρόποι τιμωρίας, αλλά και παραδειγματισμού. Ήταν ο μοναδικός αυτοκράτορας που υπέστη τιμωρία;
Ο Ανδρόνικος Α΄ (βασιλεία: 1183-1185) δεν ήταν εξαρχής αυτοκράτορας, καθώς η ζωή του ήταν διαφορετική. Ήταν αριβίστας. Ζούσε στα ανατολικά του κράτους, υπακούοντας στις εντολές του Αυτοκράτορα Μανουήλ Α΄ Κομνηνού, που τύγχανε να είναι ξάδερφός του. Ήταν γνωστός ερωτύλος, μιας και είχε ιδιαίτερη αγάπη στο «κυνήγι» πριγκιπισσών και κυριών της αριστοκρατίας. Δεν λάτρευε, όμως, μόνο τις γυναίκες, αλλά και εποφθαλμιούσε τη βασιλεία. Μετά τον θάνατο του Μανουήλ, κατόρθωσε να ανέβει στον θρόνο, αφού ο διάδοχος ήταν ακόμη ανήλικος. Ο Αλέξιος τον είχε δίπλα του και μοιραζόταν την εξουσία μαζί του. Αυτό δεν του αρκούσε, γι’ αυτό και τον στραγγάλισε, όπως και τη μητέρα του, τη Μαρία της Αντιοχείας. Μάλιστα, νυμφεύθηκε τη σύζυγο του Αλεξίου, τη 12χρονη πριγκίπισσα Άννα με καταγωγή από τη Γαλλία. Το τέλος του ήταν μακάβριο.
Οι άνθρωποι που τον στήριξαν και ζητωκραύγαζαν, όταν ανέλαβε την εξουσία, αργότερα, τον ακρωτηρίασαν και τον θανάτωσαν με βάναυσο τρόπο. Ο Ισαάκιος Άγγελος κάλεσε τον λαό να τον λιντσάρει, καθώς δεν μπορούσε να προστατεύσει την Κωνσταντινούπολη, η οποία κινδύνευε από τους Νορμανδούς και, κυρίως, διότι το μόνο που έκανε ο Ανδρόνικος ήταν να φονεύει τους αντιπάλους του. Ο όχλος, λοιπόν, τον ξυλοκόπησε, τον ξεμάλλιασε, τον τύφλωσε, τον κομμάτιασε, του αφαίρεσε τα γεννητικά όργανα. Διάφοροι άνθρωποι, όπως χασάπηδες, πόρνες, ληστές, συμμετείχαν στο λιντσάρισμά του. Του πέταγαν περιττώματα και τον έλουζαν με καυτό νερό, ώσπου τον αποτελείωσαν μέσα στον ιππόδρομο. Η θανάτωσή του ήταν σκληρότατη. Ο Ισαάκιος Άγγελος, αργότερα, στάθηκε τυχερός, μιας και δεν είχε τέτοιο μαρτυρικό τέλος.
Τα γεγονότα αυτά σαφέστατα δεν δίνουν μία σφαιρική εικόνα της βυζαντινής πραγματικότητας, καθώς η «Ρωμανία» δεν ήταν ένα κράτος που υπερίσχυε στη μηχανορραφία και στη βαρβαρότητα, αλλά και ένας πολιτισμός με ανεπτυγμένη οικονομία, τέχνη, εκπαίδευση και θεσμούς. Μία κοινωνία που έζησε αρκετά χρόνια ακμής.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Diehl, Charles (2002), Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας: Μεγαλείο και Παρακμή, τ. Β΄, μτφρ. Ελένη Ταμπάκη, Αθήνα: Εκδ. Ηλιάδη
- Γρυντάκης, Γιάννης, Δάλκος, Γιώργος, Χόρτης, Άγγελος, Χόρτης, Έκτορας (2014), Η άγνωστη πλευρά του Βυζαντίου: ιστορικά παράδοξα. Αθήνα: Εκδ. Μεταίχμιο
-
Καραγιαννόπουλος, Ιωάννης (1996), Το Βυζαντινό Κράτος, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Βάνιας
